Station Amsterdam Centraal

Aan de westzijde van het station, in het verlengde van de Westelijke Toegangsbrug, is de Cuyperspassage gerealiseerd, een tunnel voor voetgangers en fietsers (langzaamverkeerspassage), van de Martelaarsgracht naar de De Ruijterkade. Deze is ontworpen door de architectenbureaus Benthem Crouwel en Merk-X. Hoewel de tunnel al in 2013 werd opgeleverd is deze pas op 21 november 2015 geopend omdat de werkzaamheden aan de IJ-zijde nog niet eerder afgerond waren. Een wand van de tunnel is over de hele lengte bekleed met 46.000 wandtegeltjes waarop het Zeegezicht aan het IJ naar ontwerp van Irma Boom, gemaakt door Tegelfabriek Tichelaar in Makkum.[6][7] Het ontwerp was niet vrij van controverse, omdat er een Rotterdams oorlogsschip op is te zien.[8]

In aanvulling op de poortvrije Cuyperspassage zonder winkels zijn er twee poortvrije passages met winkels evenwijdig aan en gelegen tussen de drie bestaande tunnels (westtunnel, middentunnel, oosttunnel), die extra verbindingen vormen tussen het Damrak en het IJ. Terwijl de drie al lang bestaande tunnels tot het OV-chipkaartgebied behoren dat is afgesloten, blijven de twee nieuwe passages daarbuiten vallen en toegankelijk zijn zonder OV-chipkaart en zonder de tijdslimiet van het passage-recht.[9] De IJ-passage, de westelijke passage tussen de westtunnel en de middentunnel, is in juni 2015 in gebruik genomen. De Amstel-passage, de oostelijke passage tussen middentunnel en oosttunnel, is in september 2017 in gebruik genomen. De beide passages zijn ontworpen door een combinatie van de architectenbureaus Benthem Crouwel, Powerhouse Company en Merk-X.

De drie bestaande reizigerstunnels zijn voorzien van zaken voor de snelle snack en boodschap, terwijl in de nieuwe passages winkels zijn voor reizigers die meer tijd (en geld) te besteden hebben. Er is een dwarsverbinding met poortjes die de westelijke passage met de middentunnel verbindt, onder de sporen 8-10. De oostelijke passage heeft eenzelfde dwarsverbinding.[10]

Dit station heeft NS OVC-poortjes. Voor overstappers zijn er NS-palen waar zij kunnen uit- en inchecken. De poortjes zijn met ingang van 17 mei 2016 tussen 1.00 uur en 7.00 uur en sinds eind 2017 permanent gesloten.

Vanaf 2020 zullen, in het kader van het Programma Hoogfrequent Spoor (PHS) opnieuw ingrijpende verbouwingen aan Amsterdam Centraal plaatsvinden. Het is de bedoeling dat perronloze middensporen worden verwijderd ten gunste van verbreding van de perrons. Daarvoor zijn wederom aanpassingen aan de bestaande reizigerstunnels nodig. Verder zal ook de smalle Oosttunnel worden verbreed en worden heringericht naar voorbeeld van de Middentunnel. De verouderde spoorbruggen uit 1917 aan de oostzijde van het station worden vervangen.[11]

Het Centraal Station is al sinds het begin van de 20e eeuw de (eind)halte voor vele tramlijnen. Tot 2018 deden tien tramlijnen het station aan. Na de opening van de Noord/Zuidlijn werd dit verminderd tot negen. De haltes zijn verspreid over het westelijke en het oostelijke deel van het Stationsplein. De trams die het station via de Nieuwezijds Voorburgwal richting het Leidseplein of de Rozengracht verlaten stoppen aan de westelijke haltes. De tram naar IJburg en de trams die richting het Damrak gaan hebben hun standplaats aan de oostelijke haltes.

Metrostation van de Oostlijn van de Amsterdamse metro

Stationsplein met een van de in november 2011 geopende entrees van het metrostation.

Interieur van de tijdelijke stationshal van het metrostation onder het Stationsplein, november 2011.

Metrostation Amsterdam Centraal, de definitieve metroverdeelhal onder het Stationsplein, december 2015.

"De Kathedraal", de grote hal onder het Stationsplein ten behoeve van het metrostation voor de Noord/Zuidlijn.

Metrostation Amsterdam Centraal, roltrappen van perron Noord/Zuidlijn naar verdeelhal, december 2015

Ruwbouw voor het metrostation Centraal Station op de Noord/Zuidlijn.

Metrostation Amsterdam Centraal, perrons Noord/Zuidlijn, december 2015

Metrostation Amsterdam Centraal, perrons Noord/Zuidlijn, januari 2018

Metrostation Amsterdam Centraal, stationshal IJzijde, januari 2018

"De Kathedraal", januari 2018

Aan de voorzijde van het Centraal Station is sinds 1980 ook een metrostation gelegen onder het Open Havenfront en het Stationsplein. De Amsterdamse metrolijnen 51, 53 en 54 hebben op dit kopstation hun eindpunt. Het station beschikt over een breed middenperron en het perron loopt met een boog in de richting van de Nieuwmarkt. De hoofdtoegang bevindt zich aan de kant van het Centraal Station.

Tussen 2003 en 2018 waren er bouwwerkzaamheden voor de aanleg van de Noord/Zuidlijn (metrolijn 52) die het Centraal Station haaks kruist. Daartoe werden de hoofdingang en delen van de 'Middentunnel' langdurig afgesloten. Op 26 oktober 2011 werden de (eerste) deuren van de hoofdentree van de monumentale stationshal na zeven jaar gesloten te zijn geweest weer voor het publiek geopend, waardoor het nu weer, net als vroeger, mogelijk werd om van hier rechtstreeks naar de De Ruijterkade te lopen. Ondertussen werd op 31 mei 2011 het 130 meter lange tunneldeel van deze metrolijn vanuit het IJ onder het station geschoven en vervolgens afgezonken. Het tunneldeel bevatte al de ruwbouw van de twee toekomstige zijperrons van 130 meter lang en 5,5 meter breed. Naar verwachting zullen per dag op dit station 35.000 reizigers in- of uit de Noord/Zuidlijn stappen.[12]

Op 21 november 2011 werd een gedeelte van de toekomstige gemeenschappelijke stationshal voor beide metrolijnen geopend. De metrolijnen 51, 53, en 54 zijn sindsdien via deze nieuwe hal bereikbaar. De hal had opvallende rode trappen en vloeren. Deze uitvoering was tijdelijk. De oude hal werd deels gesloopt en deels opgenomen in de nieuwe hal. Het metrostation van de Noord/Zuidlijn en de hallen aan beide zijden zijn ontworpen door Benthem Crouwel Architekten, het bureau dat ook verantwoordelijk is voor de ontwerpen van de overige metrostations langs de lijn en voor het ontwerp van het busstation aan IJzijde.

In mei 2013 selecteerde een speciale commissie van de gemeente twee kunstwerken voor dit station.[13] In de zogenaamde 'Kathedraal', de grote ruimte onder het Stationsplein, was boven de sporen van de Noord/Zuidlijn een videokunstwerk van Fiona Tan gepland.[14] In november 2013 gaf zij de opdracht terug.[15] Voor dit kunstwerk werd een nieuwe selectieprocedure gestart. In september 2014 werd het kunstwerk 'Weather engine' van de Vlaamse videokunstenaar David Claerbout geselecteerd, een continu veranderende digitale film die op een groot videoscherm wordt geprojecteerd.[16] In de verdeelhal op niveau -1 zijn twee tekeningen van Jennifer Tee aangebracht, samengesteld uit gedroogde tulpenblaadjes in verschillende kleuren.[17]

Op Stationsplein 7 was van 2003 tot 1 december 2015 het Informatiecentrum Stationseiland waar een beeld werd gegeven van de veranderingen in en om het Centraal Station in relatie tot de metrobouw en van het gehele Noord/Zuidlijnproject.

Op 22 juli 2018 werd het metrostation door metrolijn 52 in gebruik genomen.

In 1922, toen door de Gemeentetram Amsterdam, na een mislukte proef in 1908, de eerste buslijnen werden ingesteld, kregen deze een standplaats op het Stationsplein. In de jaren vijftig, toen er steeds meer busdiensten verschenen, zowel lokaal als interlokaal, ontstond er ruimtegebrek. Naast standplaatsen langs de rijweg langs het station, op het oostelijk deel van het Stationsplein en op het Entosspoor aan de westkant, verscheen er in de jaren zestig speciaal voor de bussen van Maarse & Kroon een busstation in het Prins Hendrikplantsoen. In 1968, toen de IJ-tunnel werd geopend, werden voor de Noordlijnen standplaatsen langs het water van het Open Havenfront aangelegd. Voor de buslijnen van de NACO was er geen plaats. Deze bleven aanvankelijk aan de Valkenweg, maar werden later verlegd naar het Waterlooplein. In 1972 werden voor de inmiddels met de NZH gefuseerde NACO standplaatsen bij de Sint-Nicolaaskerk aangelegd. Door de metrobouw moest de rijweg voor het station verdwijnen en verscheen een tijdelijk busstation op de Kamperdam. Na voltooiing van de metro in 1980 bestonden er op of nabij het Stationsplein een vijftal busstations, Oostelijk busstation Stationsplein, Kamperbrug, Sint-Nicolaaskerk, Prins Hendrikplantsoen en Entosspoor.

Daar de NZH de busdiensten vooral naar Purmerend steeds meer had uitgebreid ontstond er onvoldoende capaciteit voor het opstellen van bussen. Een deel van deze bussen vond plaats aan de andere zijde van de Prins Hendrikkade maar een deel moest uitwijken naar de achterzijde van het station of de Buiksloterweg.

Door de NZH werd een plan gemaakt voor een grote ondergrondse busterminal onder het Open Havenfront van het Oostelijk deel van het Stationsplein (tegenover de Sint-Nicolaaskerk) naast het metrostation. Deze moest 200 bij 80 meter worden met drie eilandperrons voor bussen waarbij sprake zou zijn van flexibele toewijzing om het aantal plaatsen te beperken. De vloer moest op circa 16 meter diepte komen en de ondergrondse hal zou 10 meter hoog worden. Voor de passagiers waren drie ondergrondse loopbruggen bedacht die in verbinding zouden staan met de verschillende delen van het trein- en bestaande metrostation.[18]. Het plan, waarvan met name toenmalig directeur André Testa groot voorstander was en beweerde de financiering rond te hebben, ging uiteindelijk niet door. Dit omdat naast onduidelijkheid over de financiering, die toch niet rond bleek, ook de gemeente geen voorstander was met het oog op de vermindering van het aantal bussen na de ingebruikname van de metro naar Noord. In 2000 werd het Oostelijk busstation gedeeltelijk verplaatst naar een platform boven het water van het Open Havenfront om ruimte te maken voor de verplaatsting van het tramstation in verband met de metroaanleg. Ook werden de busstandplaatsen bij de Sint-Nicolaaskerk verplaatst naar een tijdelijke busplatform boven het water bij de Kamperbrug.

Uiteindelijk werd gekozen voor een nieuw busstation aan de noordkant, langs de oever van het IJ, waar sinds 2009 onder een vierde boogkap, een nieuw busstation met de projectnaam IJsei gedeeltelijk in gebruik kwam. Per uur deden tot juli 2018 zo'n 100 bussen het Centraal Station aan. Bij de start van de bouw in 2003 waren de bushaltes verspreid over vijf verschillende locaties, wat zorgde voor onduidelijkheid bij de reizigers. Daarom is gekozen voor één centraal busstation aan de noordzijde van het station. Van dit busstation was sinds 2009 alleen het westelijk gedeelte in gebruik voor de bussen van eerst Arriva en sedert december 2011 EBS. In december 2013 verhuisden de bussen als gevolg van werkzaamheden naar de oostzijde van het station. De lokale bussen naar Amsterdam-Noord en die van Connexxion volgden op 14 december 2014, evenals de Amsterdamse nachtbussen en de nachtbussen van EBS. Daarmee is het gehele busstation in gebruik, alleen de westelijke oprit is nog niet toegankelijk. Sinds 22 juli 2018 vertrekken ook de Connexxion-(nacht)bussen en de doorgaande GVB-bussen vanaf het busstation, deze stopten vroeger op het busstation in het Prins Hendrikplantsoen. Enkele nachtlijnen van GVB stoppen ook op een halte bij de Sint Nicolaasbasiliek.

Het busstation ligt op dezelfde hoogte als de treinsporen (niveau +1). Alle haltes voor stads- en streekbussen, eerst verspreid rond het Stationseiland, worden verzameld op één plek. Het busstation bestaat uit een platform met ruimte voor 24 halteplaatsen met drie op- en afritten. Om de beschikbare ruimte efficiënt te gebruiken, krijgt het busstation dynamische halteplaatsen. De halteplaats ligt niet vast, maar kan verspringen naar de eerst voorliggende of eerst achterliggende halte. Het systeem wijst, afhankelijk van de beschikbare ruimte op dat moment, een halte toe. Een elektronisch bord bij de entree van het busstation informeert de reiziger over de plaats van zijn of haar bus. Via liften, trappen en roltrappen bereiken voetgangers het maaiveld en de IJhal.

Het busstation heeft eenzelfde soort kap als het treinstation, met daarop in gekleurde glaspanelen het woord 'Amsterdam' dat vanuit de lucht goed is te zien. Van deze kap startte bouw in april 2011. Het busstation is een ontwerp van architectenbureau Benthem Crouwel. Naast de oorspronkelijke drie kappen heeft het Centraal Station een vierde kap gekregen. De kap zorgt in stedenbouwkundig opzicht voor samenhang tussen het busstation, de stationshal, het maaiveld en de verschillende veren aan de IJzijde van het Centraal Station.

Sinds half oktober 2019 is aan de oostzijde onder het busstation een calamiteitenlus voor tram 26 beschikbaar die gebruikt kan worden bij een stremming aan de voorzijde.

Aan de achterzijde van het Centraal Station, aan de De Ruijterkade, is het vertrekpunt van Amsterdamse veren naar drie locaties in Amsterdam-Noord.

Het aan de westkant naast de sporen gelegen Ibis hotel heeft een bijgebouw gekregen boven de sporen, steunend op stalen pijlers. Aan deze kant is er het kopspoor 1 vanwaar meestal de sprinter naar Zandvoort (via Haarlem) vertrekt.

Aan het lange perron langs spoor 2 zijn diverse zalen en faciliteiten bereikbaar. Er is een koninklijke wachtkamer en er zijn diverse restaurantzalen waarvan de decoratie en inrichting grotendeels bewaard zijn gebleven. Zo is er het zogenoemde '1ste klas'-restaurant met een klein terras op het perron.

Vanaf april 2018 rijden er Eurostar-treinen rechtstreeks tussen Amsterdam en Londen. Omdat het Verenigd Koninkrijk buiten de Schengenzone ligt moeten er douanefaciliteiten op het station komen. Hiertoe wordt een speciale terminal gebouwd op het perron van spoor 15b. Hier worden reizigers en hun bagage gecontroleerd en kunnen ze vervolgens wachten. De nieuwe terminal wordt bijna 60 meter lang en biedt uitzicht op het IJ.

De Eurostar rijdt in eerste instantie twee keer per dag, van Amsterdam via Schiphol, Rotterdam en Brussel naar Londen en weer terug. Voorlopig zijn de douanefaciliteiten nog in Brussel-Zuid, waarvoor moet worden overgestapt.[19]

Vanuit het Amsterdamse Centraal Station kan men per trein naar de meeste belangrijke bestemmingen in Nederland en het omliggende buitenland reizen. In de dienstregeling 2020 wordt het station door de volgende treinseries bediend:

Naast de dagelijkse internationale treinen zijn er ook seizoenstreinen die in de winter naar de Alpen rijden voor wintersporters. Voorbeelden zijn de Krokusexpress en de Alpenexpress. Deze treinen rijden in de winterperiode van Den Haag HS via Amsterdam naar verschillende bestemmingen in Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, Frankrijk en Italië. In de zomer rijdt de Zon-Thalys elke zaterdagochtend in juli en augustus van Amsterdam naar Marseille.

Aan de perrons liggen respectievelijk sporen 1/2, 4/5, 7/8, 10/11, 13/14 en 15.

De toegang aan beide zijden van het station is via 6 sporen (2 per richting). Aan de westzijde zijn er drie richtingen die hun eigen sporen hebben:

• Haarlem
• Zaandam
• Schiphol

Alle richtingen komen langs het kruisstation Sloterdijk, waarbij de Schiphollijn de andere spoorlijnen bovenlangs kruist. Door diverse ongelijkvloerse kruisingen verderop kunnen de Schipholtreinen kruisingsvrij van elk perronspoor gebruikmaken.

Aan de oostzijde zijn er geen ongelijkvloerse kruisingen en zijn de richtingen:

• Amsterdam Amstel (2 sporen)
• Weesp (2 sporen)
• Opstelterrein Watergraafsmeer (2 sporen)

Vroeger werd het Centraal Station vooral gebruikt als een dubbel kopstation, waarbij bijna alle treinen keerden en er weinig doorgaande treinen waren. Om de capaciteit te vergroten en overstappen te vermijden zijn diverse treindiensten doorgaande diensten geworden. Alle doorgaande perronsporen worden functioneel in twee delen gebruikt. Hierdoor kunnen twee treinen tegelijkertijd van hetzelfde perronspoor gebruikmaken. Elk deel van het spoor is bereikbaar met behulp van wissels vanuit doorgaande sporen die niet aan een perron liggen. Alleen de heel lange treinen hebben een volledig perronspoor nodig.

Hieronder een overzicht van metro-, tram- en buslijnen die Amsterdam Centraal aandoen. Alle buslijnen staan aan de achterzijde van het station.

De tramhaltes aan de westzijde van het station.

De tramhaltes aan de oostzijde van het station en de haltes van de GVB-bussen.

Een bus aan de oostelijke standplaats in 2007.

Bussen aan de oostelijke standplaats in 2005.