Rijksmuseum Amsterdam

Cornelis Sebille Roos, 1815

De kunstverzameling die de stadhouderlijke familie door de eeuwen had opgebouwd vormt de basis van de collectie van het Rijksmuseum. Nadat de laatste stadhouder het land in 1795 ontvlucht was nam de Bataafse Republiek de overgebleven kunstverzameling in beslag. Het grootste deel hiervan werd door de Fransen naar Parijs verscheept. Op 19 november 1798 werd op initiatief van de agent van financiën, Alexander Gogel, besloten de resterende verzameling, bestaande uit Italiaanse kunst, portretten van de Oranjes en vaderlandse rariteiten, onder te brengen in een nationaal museum naar Frans voorbeeld. Onder de naam Nationale Konst-Gallerij opende dit museum op 31 mei 1800 zijn deuren in het eveneens in beslag genomen Huis ten Bosch nabij Den Haag.[1] De Amsterdamse kunsthandelaar Cornelis Sebille Roos (1754-1820) was de eerste directeur van het museum en was als zodanig, in samenwerking met Gogel, verantwoordelijk voor de eerste aankopen, waaronder De bedreigde zwaan van Jan Asselijn. Toen in 1806 Lodewijk Napoleon de troon besteeg van het 'Koningrijk Holland', kreeg het de naam Koninklijk Museum.

Adriaan van der Hoop

In 1808 verhuisde het museum in opdracht van Lodewijk Napoleon naar Amsterdam, waar het vanaf 1809 samen met de kunstverzameling van Amsterdam – waaronder De Nachtwacht – werd ondergebracht op de bovenverdieping van het Paleis op de Dam. De nieuwe directeur, Cornelis Apostool, werd belast met het samenstellen van een catalogus van objecten.[2] In 1817 verhuisde de collectie van het Rijks Museum, zoals het inmiddels na de troonsbestijging van Willem I heette, naar het 17e-eeuwse Trippenhuis. Na de val van Napoleon in 1815 kwam hier ook een belangrijk deel terecht van de kunstwerken, die door de Fransen vanaf 1795 naar Parijs waren overgebracht, en door Nederland waren teruggeëist. Ook werd hier de prentenverzameling uit Den Haag in ondergebracht, terwijl de historische voorwerpen verplaatst werden naar het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden, opgericht in 1820 in Den Haag. Anders dan onder zijn voorganger Roos, werden onder het directeurschap van Apostool (van 1808 tot 1844) nauwelijks grote aankopen gedaan.[3]

De verwerving van de verzameling, die de Amsterdamse bankier Adriaan van der Hoop in 1854 aan de gemeente Amsterdam naliet, was dan ook allerminst vanzelfsprekend. Men geloofde niet in het belang van de 224 schilderijen voor het aantrekken van vreemdelingen naar de stad. Het bestuur stelde als voorwaarde dat door vrijwillige particuliere bijdragen ƒ 40.000 van de ƒ 50.000 voor de successierechten moest worden opgebracht. Hadden enkele welvarende burgers de 224 schilderijen niet voor het land willen behouden, dan waren de meesterwerken naar het buitenland verdwenen.

In 1885 werd het huidige Rijksmuseumgebouw naar ontwerp van P.J.H. Cuypers voltooid. Dit gebouw bood niet alleen plaats aan de collectie van het Rijksmuseum, ook de verzameling werken van levende meesters, die zich vanaf 1838 in het Museum van Levende Nederlandsche Meesters in Haarlem bevond, en het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst in Den Haag werden in het nieuwe gebouw ondergebracht.[4] De Nederlandsche Oudheidkundige Bond bracht in 1918 de brochure Over hervorming en beheer onzer musea uit. Hierin werd gepleit voor een splitsing van het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst in een kunst- en een historisch museum. Deze splitsing kwam in 1927 daadwerkelijk tot stand.

Mussert bekijkt de tentoonstelling Michiel de Ruyter (1942)

Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog werd een deel van de collectie elders in veiligheid gebracht. In de leeggekomen ruimte werden tentoonstellingen gehouden met hedendaagse kunst, zoals de expositie Onze kunst van heden in 1939-1940. In april 1942 werd een groot deel van de collectie van het Rijksmuseum opgeslagen in een speciaal daartoe gebouwde kluis in de onderaardse gangen van de Sint-Pietersberg bij Maastricht. Hierna kwam ruimte vrij om de collectie van het Nederlands Spoorwegmuseum in de oostelijke vleugel tentoon te stellen.[5] In de oorlogsperiode hield het Rijksmuseum diverse Duits-vriendelijke tentoonstellingen als Westfaalsche-Nederrijnsche Kunst van Heden (augustus 1941), Frauenschaffen in Deutschland, Deutsche Frauen arbeiten für ihr Volk (oktober 1941), Das Deutsche Buch der Gegenwart (februari 1942) en Kunst der Front (januari 1943).[6][7][8]

In 1995 werd het museum verzelfstandigd. Voorheen was het een rijksmuseum met ambtenaren in dienst, vanaf 1995 wordt het museum geleid door de stichting Het Rijksmuseum, waarbij het gebouw en een deel van de collectie in handen van het Rijk zijn.

In de loop der jaren werd het museumgebouw vele malen verbouwd, waardoor van binnen een groot deel van het oorspronkelijke karakter verloren ging. Mede door de toenemende bezoekersaantallen voldeed het museum niet meer aan de behoeften van een internationaal leidend museum. In 2003 werd gestart met een grote verbouwing; nooit eerder had een nationaal museum een zodanig grote verbouwing ondergaan.

Vanaf 18 maart 2003 ging het hoofdgebouw dicht voor een verbouwing die aanvankelijk enkele jaren zou gaan duren, maar door diverse vertragingen bijna tien jaar in beslag zou nemen. Na ruim negen jaar gesloten te zijn geweest, ging het vernieuwde hoofdgebouw op 13 april 2013 weer open. Tijdens de verbouwing waren de 17e-eeuwse topstukken van december 2003 tot 17 maart 2013 voor het publiek te zien in de Philipsvleugel. Hier werden ook kleine wisselende tentoonstellingen gehouden. Tussen 2003 en 2013 ontving de Philipsvleugel 8,5 miljoen bezoekers.

De kosten van de totale verbouwing, renovatie en vernieuwing van het Rijksmuseum bedroegen € 375 miljoen. Het Rijksmuseum droeg € 45 miljoen bij en werd daarin gesteund door stichters Philips, ING en de BankGiro Loterij.[3] Bij deze grote ingreep zijn veel oorspronkelijke elementen uit de tijd van Cuypers weer tevoorschijn gehaald, in oude staat hersteld of gereconstrueerd, waardoor het gebouw veel van zijn oude glorie terugkreeg. Tegelijk zijn een aantal nieuwe gebouwen toegevoegd zoals het Ateliergebouw waardoor het hoofdgebouw volledig als tentoonstellingsruimte benut kan worden.

De officiële heropening door koningin Beatrix vond plaats op 13 april 2013 en vanaf de dag erna was het vernieuwde Rijksmuseum geopend voor het publiek.[9][10] In de twaalf maanden na de heropening kwamen er 2,7 miljoen bezoekers, van wie ongeveer twee derde uit Nederland. Van de circa 1 miljoen buitenlandse bezoekers waren de Amerikanen in de meerderheid, gevolgd door de Duitsers. Dit aantal was circa 30 procent hoger dan voor de heropening.[11]

Het museum ontving op 16 mei 2015 de European Museum of the Year Award, een prijs voor musea die de afgelopen twee jaar zijn opengegaan, vernieuwd of uitgebreid. De jury prees de nieuwe indeling van het Rijksmuseum, de restauratie van de muurschilderingen, het Aziatische paviljoen en de meertalige informatie voor bezoekers. Naast de titel bestond de prijs uit het bruikleen voor één jaar van het beeld The Egg van Henry Moore.

Ondergronds zijn de gebouwen verbonden met transport- en depotruimten. Het Rijksmuseum beschikt daarnaast over een depotgebouw in Lelystad, en werkt samen met andere instellingen aan een nieuw depot in Amersfoort[13]

Het Rijksmuseum had een dependance in een terminal van Luchthaven Schiphol, uitsluitend toegankelijk voor reizigers want gelegen in het douanegebied na de paspoortcontrole. Deze werd op 9 december 2002 geopend door kroonprins Willem-Alexander en werd geheel gesponsord door ING. Er was tot aan de verbouwing in 2014 een permanente tentoonstelling van werken uit de Gouden Eeuw te zien. Jaarlijks werden drie tijdelijke tentoonstellingen georganiseerd. Schiphol was de eerste luchthaven ter wereld met zo'n museum. In 2013 werden 220.237 bezoekers ontvangen. In oktober 2014 ging de Schipholvestiging dicht voor een verbouwing van dit deel van de luchthaven.

De collectie schilderijen van het Rijksmuseum geeft een overzicht van de Nederlandse schilderkunst van de 15e eeuw tot omstreeks 1900. De nadruk ligt hierbij vooral op de 17e-eeuwse Hollandse Meesters. Ook bezit het museum een kleine collectie Zuid-Nederlandse en Italiaanse meesters.[14] De diverse topstukken worden gepresenteerd in de eregalerij, een grote zaal in de lengteas van het museum. Aan het uiteinde van deze zaal bevindt zich in de Nachtwachtzaal het bekendste werk van het museum, de Nachtwacht van Rembrandt.

De verzameling beeldhouwkunst en kunstnijverheid bestaat uit onder meer beeldhouwwerken, meubels, betimmeringen, edelsmeedkunst, keramiek, glas, textiel en metalen voorwerpen. De collectie heeft een internationaal karakter, waarbij de nadruk ligt op de Nederlandse kunst.

De verzameling geschiedenis bevat schilderijen, scheepsmodellen, wapens, vlaggen, gouden en zilveren voorwerpen, kostuums, documenten, curiosa en voorwerpen die betrekking hebben op de politieke en militaire geschiedenis van Nederland. De voorwerpen zijn afkomstig uit de verzamelingen van de stadhouders, admiraliteiten, de kamers van de Oost- en West-Indische Compagnieën en uit particulier bezit. De nadruk van de collectie ligt op de 17e en 18e eeuw.

Het Rijksprentenkabinet beheert de nationale collectie prentkunst, tekenkunst, en sinds 1994 de nationale fotocollectie.

De collectie Aziatische kunst geeft een overzicht van de ontwikkeling van met name Chinese, Japanse, Indiase en Indonesische kunst, vanuit een Aziatisch standpunt. Chinees en Japans exportporselein, koloniale meubelen en zilver behoren echter ook tot deze collectie.[14] De collectie is voor het merendeel eigendom van de in 1918 opgerichte Vereniging van Vrienden der Aziatische Kunst. Vanaf 1932 werd dit opgesteld als Museum van Aziatische Kunst in enkele zalen van het Stedelijk Museum. In 1952 verhuisde dit museum naar het Rijksmuseum.[15]

• 
  Ets van Pieter Bruegel de Oude: Hazenjacht, 1560
• 
  Rembrandt: Franciscus, knielend in gebed onder een boom, 1657
• 
  Cornelis Pronk: Het kasteel Amelroy of Ammerzoden, ca. 1730
• 
  Andreas Schelfhout: Landschap tussen Calais en Boulogne
• 
  Barend Cornelis Koekkoek: Rotsachtig landschap met drinkende koeien, 1830
• 
  Johannes Bosboom: Stadspleintje, ca. 1870
• 
  Albertus Jacobus Besters, IJsvermaak
• 
  George Hendrik Breitner: Gezicht op de Dam te Amsterdam, ca. 1895
• 
  Albert Neuhuys: Middagmaal in een boerengezin, 1895
• 
  Jozef Israëls: Maaiers
• 
  Hendrik Willem Mesdag: Vissersschepen in de branding
• 
  Willem de Zwart: Winterlandschap