Noord-Zuid-Hollandsche Stoomtramweg-Maatschappij

Het duurde bijna een jaar voordat de exploitatie van de eerste stoomtramlijn begon, de lijn Haarlem - Leiden. Op 16 mei 1881 werd het baanvak Hillegom – Leiden geopend en op 16 juni 1881 Hillegom – Haarlem. Al na vijf jaar wordt de NZHSTM ontbonden wegens gebrek aan geld. De nieuwe eigenaar van de tramlijn en materieel wordt Broekman en Honders, bankiers te Amsterdam. Deze firma neemt de naam NZHSTM over met de toevoeging Haarlem-Leiden. Ook met deze NZHSTM Haarlem-Leiden gaat het niet goed.

In 1906 neemt de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HIJSM) het bedrijf over, dat daarmee een dochter wordt van de belangrijkste spoorwegmaatschappij uit die tijd. Door deze overname worden alle trambedrijven in Noord-Holland geëxploiteerd onder de naam 'NZH', waaronder de oudste elektrische tramlijn Amsterdam - Haarlem - Zandvoort, die eigendom is van de Electrische Spoorweg-Maatschappij (ESM).

Op 11 maart 1909 wordt de naam gewijzigd in Noord-Zuid-Hollandsche Tramweg-Maatschappij (NZHTM) en wordt de zetel verplaatst naar Amsterdam. Op 17 oktober 1932 wordt de zetel opnieuw verplaatst, nu naar Haarlem, waar aan de Leidsevaart 396 een markant hoofdkantoor naast de tramremise is verrezen. Vanaf 1932 begint de NZH ook met busvervoer, zowel in eigen beheer als door overname van (kleine) busbedrijven.

Bolramer 4842 in de NZH-uitvoering; museumbus van het Haags Bus Museum.

Na de Tweede Wereldoorlog neemt op 20 mei 1946 de ESM alle activa en passiva over van alle tramwegmaatschappijen die onder de naam NZH worden geëxploiteerd. Deze tramwegmaatschappijen zijn daarmee geliquideerd. Tegelijkertijd wordt de naam ESM gewijzigd in Noord-Zuid-Hollandsche Vervoer Maatschappij, hetgeen recht doet aan het feit dat naast de trams steeds meer bussen (en in het vervoergebied Waterland ook boten) de passagiers vervoeren. De NZHVM is een volledige dochteronderneming van de Nederlandse Spoorwegen.

In de periode die daarop volgt worden, nadat in 1949 al de stamlijn Haarlem – Leiden was opgeheven en met bussen werd geëxploiteerd, successievelijk alle tramlijnen “verbust”. In 1961 rijdt de laatste NZH-tram.

De NZH fuseerde in 1972 met de andere NS-dochter in Noord-Holland, de NACO, waarbij de naam NZH gehandhaafd bleef. De NZH was in de jaren die daarop volgden veruit de grootste streekvervoerder van Nederland en reed van Den Haag tot Leeuwarden. In de jaren 80 en begin jaren 90 nam NZH de AODH (Den Helder), de AOT-busdiensten op Texel en de ENHABO (Zaandam) over. In 1994 verkreeg de NZH door gebiedsruil rond Amsterdam een stuk van het voormalige Centraal Nederland-vervoergebied (ex-Maarse en Kroon). Het verloor echter het gebied tussen Den Haag en Leiden.

Lijnennet

Buslijn 90 NZH, 28 mei 1972, Katwijk, Halte Fagelstraat/Zwarte Weg, richting Haarlem via Noordwijk

Een uitgebreid stadsbusnet heeft de NZH geëxploiteerd in Haarlem, Leiden en Alkmaar. In Haarlem en Leiden werd destijds ook een stadstramnet geëxploiteerd. In de meeste andere steden reden streeklijnen als stadsdienst of was er een enkele stadslijn. In de tramtijd werd in Amsterdam en in Den Haag een lokaaldienst geëxploiteerd. De belangrijkste doorgaande lijnen hadden 'ronde lijnnummers' zoals lijn 50 (Haarlem – Leiden), lijn 80 (Zandvoort – Amsterdam), lijn 90 (Lisse – Den Haag), lijn 100 (Purmerend – Amsterdam) en lijn 110 (Volendam – Amsterdam).

Vanaf 1989 maakte de NZH deel uit van de holding Verenigd Streekvervoer Nederland. In 1994 vond nog een ingrijpende wijziging plaats in het NZH-vervoergebied. Het gebied in de driehoek Leiden - Den Haag - Katwijk ging over naar Westnederland, dat kort daarna opging in de ZWN-Groep. Tegelijkertijd gingen de Haarlemmermeerpolder, inclusief Schiphol, en Amstelland (ongeveer het voormalige Maarse & Kroon-gebied) over van Centraal Nederland naar de NZH, die daarmee voor het overgrote deel een puur Noord-Hollands bedrijf werd.

Eind jaren 90 is besloten tot schaalvergroting om in te spelen op de marktwerking die van overheidswege in het openbaar vervoer werd geïntroduceerd. De busbedrijven die bij de VSN-1-groep werden ingedeeld (Midnet, NZH, Oostnet en ZWN) gingen vanaf 1999 verder onder de naam Connexxion. In mei 2006 waren op veel Connexxion-bussen stickers te zien met daarop "1881-2006: 125 jaar openbaar vervoer in Nederland". Dit slaat op het begin van een van de eerste bouwstenen van Connexxion, de NZH-stoomtram tussen Hillegom en Leiden, die op 16 mei 1881 begon te rijden.

De Waterlandse lijnen (ex NACO) werden in 2005 overgedragen aan Arriva Personenvervoer Nederland krachtens de concessie Waterland van de Stadsregio Amsterdam. Deze lijnen worden inmiddels krachtens een recente concessie geëxploiteerd door EBS. De meeste lijnen tussen Den Haag en Leiden gingen in 2009 naar Veolia Transport Nederland.

Hieronder een tijdlijn die de fusies vanaf 1981 laat zien van de bedrijven die in 1999 zijn samengevoegd tot Connexxion.

* Per 5 april 1982 werden de STZ-diensten overgedragen aan VAD, die deze dienst onderbracht in dochteronderneming Stadsdienst Zwolle BV. Eind 1986 werd deze dochteronderneming opgeheven en reed de stadsdienst onder de VAD.

Naast de fusies werden buslijnen soms bij andere vervoerders ingedeeld. Zo ging in 1994 het openbaar vervoer rondom Den Haag en Leiden van NZH naar Westnederland en het gedeelte rondom Utrecht van Westnederland naar Midnet.

De tijdlijn loopt tot het jaar 2001, omdat het vervoersgebied van Connexxion daarna veranderde door openbare aanbestedingen. Arriva wist bijvoorbeeld terrein te veroveren op het "VSN-1-gebied". Daarentegen won Connexxion op haar beurt concessies op het voormalige "VSN-2 gebied". Ook kwamen er nieuwe vervoerbedrijven bij, zoals Qbuzz en EBS.

• Het trambedrijf van de NZH. Tussen Spaarnestad en Residentie - J.C. de Wilde. Kluwer, Deventer, 1985. ISBN 90-201-1754-8
• Het trambedrijf van de NZH. Tussen Spui en Zandvoorts Strand - H.J.A. Duparc. Schuyt, Haarlem, 1995. ISBN 90-6097-338-0

• Connexxion
• NZH-Vervoermuseum
• Nederlandse Museum Materieel Database - NZH^{[dode link]}
• Historie van het busbedrijf van de NZH
• www.blauwetram.nl
• Tramweg-Stichting

Zie de categorie Noord-Zuid-Hollandsche Stoomtramweg-Maatschappij van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.