Koninklijk Concertgebouw

De oprichtingsvergadering van de naamloze vennootschap die het Concertgebouw liet bouwen – en ook thans nog eigenaar is – werd gehouden in 1882 in theaterzaal Odeon aan het Singel waarin thans een gelijknamige discotheek is gevestigd.

De bouw begon in 1883 in een veenweidegebied dat destijds net buiten de stadsgrenzen van Amsterdam lag, in de gemeente Nieuwer-Amstel. In 1896 kwam het binnen de grenzen van Amsterdam. Er tegenover lag het latere IJsclubterrein, het huidige Museumplein. Als fundering werden 2186 heipalen van twaalf tot dertien meter lang tot op de zandbodem geslagen.

De zaal werd geopend op 11 april 1888, met een inwijdingsconcert waaraan 120 musici en een koor van 500 personen deelnamen. Er werd muziek ten gehore gebracht van Wagner, Händel, Bach en Beethoven.

Tot 1952 vormden het gebouw en het Concertgebouworkest één organisatie. In dat jaar werd het orkest organisatorisch losgemaakt van Het Concertgebouw NV en ondergebracht in de Nederlandse Orkest Stichting.

De architect van het gebouw is Adolf Leonard van Gendt, voor wie de bouwtekening van het in 1884 geopende Gewandhaus in Leipzig als inspiratiebron diende. Het interieur van het gebouw is vormgegeven en ingedeeld naar het voorbeeld van het Neue Gewandhaus, dat in 1943 werd vernield.

Het Concertgebouw heeft dezelfde vloeiende lijnen en ronde hoeken als het Neue Gewandhaus en de zalen worden ook omgeven door ruime gangen. En net als in Leipzig werd de Kleine Zaal dwars achter de grote zaal gebouwd.

Het gebouw werd gebouwd volgens de stijl van het Weens classicisme. De gevel vertoont neorenaissancistische kenmerken, en werd meer gedecoreerd dan gebruikelijk was in de oudheid. Het was een manier van versieren die werd gebruikt om gebouwen meer status te geven. De beeldhouwwerken werden uitgevoerd door Johannes Franse.

Op het dak van de Grote Zaal staat een lier, het instrument van Apollo, het symbool van de muziek. Deze is vervaardigd van roodkoper en is verguld met bladgoud. De huidige lier stamt uit 1993 en is een kopie van de originele uit 1888 met dit verschil dat de originele was vervaardigd uit zink. De lier heeft een hoogte van 3,25 meter. Het gebouw werd op 4 juli 1974 tot rijksmonument verklaard.

Bij een grote renovatie van 1985 tot 1988 is aan het J.W. Brouwersplein (thans Concertgebouwplein) een nieuwe hoofdingang aangebouwd met een moderne glazen foyer, naar ontwerp van Pi de Bruijn. Dit nieuwe gedeelte heeft geen monumentenstatus.

Elk jaar vinden er zo'n 800 concerten plaats voor een publiek van in totaal 850.000 mensen. Sinds het begin heeft het Concertgebouw gediend als thuisbasis voor het Koninklijk Concertgebouworkest. Ook het Nederlands Philharmonisch Orkest (voorheen Kunstmaandorkest / Amsterdams Philharmonisch Orkest) heeft sinds 1953 zijn vaste concertseries in de Grote Zaal. Een lange traditie sinds de vroege jaren zestig vormen de concerten van de Zaterdagmatinee (oorspronkelijk georganiseerd door de VARA als Matinee op de Vrije Zaterdag) vanuit de Grote Zaal, meestal met de orkesten van het Muziekcentrum van de Omroep.

Een van de jaarlijks terugkerende concerten is het Nieuwjaarsconcert van de VARA en het Nederlands Blazers Ensemble: het Nederlandse antwoord op het jaarlijkse Nieuwjaarsconcert van de Wiener Philharmoniker. Het concert wordt ieder jaar op 1 januari rechtstreeks uitgezonden op radio en televisie. Verdere tradities zijn de Kerstmatinee die op Eerste Kerstdag rechtstreeks wordt uitgezonden op radio en tv en de passiemuziek op Palmzondag uitgevoerd door het Koninklijk Concertgebouworkest. Op kerstavond is er elk jaar een kerkdienst van de 'Diensten met Belangstellenden'.

Eind jaren 60 en begin jaren 70 werd de zaal ook wel gebruikt voor popconcerten. Artiesten die in de klassieke muziektempel optraden waren onder meer Aretha Franklin, Rod McKuen, Led Zeppelin, Pink Floyd, Frank Zappa, Grateful Dead, Paul McCartney & Wings[2] , Frank Sinatra en Roxy Music.

In 2006 ontving het Concertgebouw ruim 826.000 bezoekers, 6000 meer dan het jaar daarvoor, waarmee het op dat moment de best bezochte concertzaal voor klassieke muziek ter wereld was.[3]

Zowel de grote als de kleine zaal is getooid met de namen van de componisten die ten tijde van de bouw van het gebouw (en ook daarna nog) het meest gewaardeerd werden. De namen op de balkonranden in de Grote Zaal zijn van componisten die er hebben opgetreden of van wie een werk in première is gegaan. Voorbeeld hiervan is Mahler, die de eerste vijf van zijn symfonieën heeft gedirigeerd in de Grote Zaal.[4]

De volledige lijst op de muren bestaat uit:

en op de balkonrand:

Op de muren van de Kleine Zaal prijken de namen:

• Rudolf Mengelberg: Vijftig jaar Concertgebouw, Amsterdam, 1938.
• Lydia Lansink, Jan Taat: Van Dolf van Gendt naar Bernard Haitink. Negentig jaar Concertgebouw en Concertgebouworkest. 1888-1978, Amsterdam, 1978. 144 p.
• H.J. van Royen (red.): Historie en kroniek van het Concertgebouw en het Concertgebouworkest. Zutphen, 1988. ISBN 906011 580 5
  • Deel I: Voorgeschiedenis / 1888 - 1945. 256 p. ISBN 906011 574 0
  • Deel II: 1945 - 1988. 288 p. ISBN 906011 575 9
• Paul Fennis: Oud-Zuid; Concertgebouwbuurt en Apollobuurt. 100 jaar verandering in beeld. Amsterdam, 1998.
• Michel Khalifa e.a. (red.): Bravo! 125 jaar Het Concertgebouw en Koninklijk Concertgebouworkest. Amsterdam, 2013. 336 p. ISBN 978 94 600 3596 8

• Officiële website van het Concertgebouw

Zie de categorie Concertgebouw, Amsterdam van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.