Koets
Een koets is een twee- of vierwielig rijtuig met een vaste of opklapbare kap, getrokken door een of meer trekdieren (meestal paarden). In tegenstelling tot een boerenwagen of een kar (tweewielig) is een koets goed geveerd en vaak gesloten (of overdekt met een beweegbare kap), waardoor de passagiers comfortabel kunnen zitten en beschermd zijn tegen weer en wind. Aan de zijkanten van een koets bevinden zich meestal portieren, soms met raampjes. Koetsen worden over het algemeen vanaf de bok gemend door een koetsier.
Etymologie en geschiedenis
Het woord koets is afgeleid van de plaatsnaam Kocs, een dorp in Hongarije waar het keizerlijk wagenpark zich bevond. Het eerdere gebruik van een draagstoel voor het vervoer van hooggeplaatste personen werd rond 1580 vanuit Hongarije door een nieuwe mode vervangen. De nieuwe mode bestond uit een lichtgebouwde cabine die met vier riemen tussen twee assen was opgehangen. De paarden werden bestuurd door een ruiter op het linker paard. Deze rijtuigen waren zeer comfortabel in tegenstelling tot boerenwagens en karren zonder vering.
Eind 19e eeuw werd de koets voorzien van een motor, waarna de moderne auto ontstond. In sommige talen wordt hetzelfde woord voor auto en koets gebruikt.
Modern gebruik
Een koets wordt tegenwoordig alleen nog bij bijzondere gelegenheden gebruikt, bijvoorbeeld bij bruiloften. Er zijn verenigingen van koetsenliefhebbers die graag mennen en die zich inzetten voor het behoud van het authentiek gerij. Naast dit soort amateurkoetsiers is er een tak van professioneel beoefende paardensport waarvan internationale competities plaatsvinden; deze sport heet mensport. In deze sport wordt een nieuw type 'koets' gebruikt; de zogenaamde 'marathonwagen'.
Gouden Koets
Een voorbeeld van hedendaags gebruik is de rijtocht met de Gouden Koets, die de Koning traditioneel elk jaar met Prinsjesdag aflegt.
Koninklijke stallen en musea
- Koninklijke Stallen bevinden zich in Den Haag en in Apeldoorn
- Het Nationaal Rijtuigmuseum bevindt zich in Leek in de provincie Groningen.
- In Melick bevindt zich het koetsenmuseum 'La Diligence' met ongeveer veertig negentiende-eeuwse koetsen van een particulier verzamelaar.
- Een Belgisch koetsenmuseum is te bezichtigen in Kasteel Marnix de Sainte-Aldegonde.
- Rijtuigenmuseum "De Groom Carriage Center Bruges" Brugge, België
- Koetsenmuseum Verdonckt
Postkoets
Voor de opkomst van spoorwegen werd de postkoets gebruikt om post en passagiers over lange afstanden te vervoeren.
De koets is bij kinderen vooral bekend door het gebruik van de postkoets in Amerika ten tijde van het Wilde Westen. De postkoets figureert daardoor vaak in westernfilms en -boeken.
Verschillende soorten koetsen, rijtuigen en wagens
Van de 17e tot in de 20e eeuw waren vele types van koetsen of karossen in omloop. Naar het gebruik worden onderscheiden de reiskoetsen voor de lange afstanden over slechte wegen, de staatsiekoetsen voor het gebruik bij ceremoniële gelegenheden, de postkoetsen, voorlopers van het openbaar vervoer en de huurrijtuigen als voorloper van de taxi. Een voorbeeld van de laatste is de Weense fiaker, die nog altijd rijdt als toeristische attractie. Bekende koetsenfabrikanten waren de gebroeders Spijker uit Hilversum, na 1886 in Amsterdam.
- Achenbacher (Duitse veelzijdigheidskoets)
- Barouche (vierwielige koets met neerklapbare overkapping en vier zitplaatsen)
- Berline (reiskoets voor vier personen)
- Coupé (gesloten type, vooral in steden en als kerkwagens)
- Diligence (Franse passagiers- en postkoets)
- Huifbed (voor meervoudig complex gehandicapten)
- Jachtwagen (werd gebruikt voor de jacht)
- Janplezier (een lange overdekte wagen voor gezelschappen tot ongeveer twaalf personen)
- Kerkwagen (op het platteland gebruikt voor zondagse ritten)
- Landauer (chique wagen voor diplomaten)
- Marathonwagen (wordt vooral binnen de mensport gebruikt)
- Marktwagen (vaak werd ook een kar gebruikt)
- Omnibus (paardenbus voor openbaar vervoer in steden)
- Postkoets (voor post en passagiers)
- Sleepkoets (koets zonder wielen om wielenbelasting te ontduiken in Amsterdam) [1]
- Tentwagen (wagen met stoffen overkapping)
- Victoria (elegante parkwagen)
- Vigilante (koets voor vier personen)
- Utrechtse kerkwagen (houten wagen met zwarte overkapping)
- Zeilwagen (heeft bogen met een zeil dat gedeeltelijk weggerold kan worden)
Galerij
Bierwagen met passagiers
Cannstatt-Daimler koets
17de-eeuwse koets in de voormalige koninklijke Portugese Collectie
Postkoets uit Zwitserland
Barouche, Münsterland ca. 1900
Koninklijke Gala-Coupé van Leopold II
Koets in de koninklijke collectie, Laken
Zie ook
Bronnen, noten en/of referenties
|