Immigratie in Nederland

Sinds 1572, het begin van De Opstand tegen de landsheer Filips II, de koning van Spanje, ontwikkelden de noordelijke gewesten der Nederlanden zich tot een soevereine staat. Deze Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd vanaf het einde van de zestiende eeuw een belangrijke handelsnatie, die veel vreemdelingen aantrok. Omdat dit nieuwe Nederland bekendstond als betrekkelijk tolerant en al vroeg een zekere mate van vrijheid van godsdienst kende, kwamen er uit de Nederlandse gewesten die onder Spaans-Habsburgs bestuur bleven en ook rechtstreeks uit Spanje en Portugal veel godsdienstvluchtelingen naar de vrijgevochten noordelijke gewesten. Enkele zuidelijke en dan met name Waalse gewesten hadden zich in 1579 met Filips II verzoend krachtens de Unie van Atrecht. Calvinistische gemeenten zoals die van Doornik (Tournai) vertrokken naar de noordelijke Nederlanden en stichtten daar de zogenaamde Waalse kerken. De verovering van andere zuidelijke gewesten met als afsluiting de Val van Antwerpen in 1585 en de invoering van de Contrareformatie brachten een aanzienlijke intern Nederlandse migratie op gang vanuit de Zuidelijke Nederlanden naar de noordelijke Nederlanden. Behalve godsdienstige speelden economische redenen een grote rol. De immigranten behoorden vaak tot de gegoede klasse; armen konden zich de kosten van een uitwijking niet veroorloven. Deze emigratiegolf vond zijn hoogtepunt na de val in 1584 van de toen calvinistische stad Gent en in 1585 van het in meerderheid door calvinisten en lutheranen bewoonde Antwerpen. De afsluiting van de Schelde door de (Noordelijke) Republiek betekenden Antwerpens neergang en die van de zuidelijke Nederlanden. De noordelijke Nederlanden en in de eerste plaats Amsterdam konden op deze neergang hun Gouden Eeuw opbouwen.

Vanaf 1580 tot circa 1630 kwamen 150.000 vluchtelingen, onder wie Vlamingen, Brabanders, maar ook Franstalige inwoners uit de Waalse gewesten, naar het Noorden, vaak via een omweg die verliep door Engeland Londen) en verschillende Duitse landen, net name steden als Emden in Oost-Friesland, Wezel in Kleverland, Frankfort in Hessen, waar zich tussen 1540 en 1589 grote Nederlandse religieuze gemeenten hadden ontwikkeld.

Na 1585 halveerde de Antwerpse bevolking in korte tijd. Het omgekeerde gebeurde in de Hollandse en Zeeuwse steden. Het aantal inwoners van Amsterdam steeg door de komst van de vluchtelingen van 30.000 in 1578 tot 108.000 in 1622. De welgestelde immigranten brachten hun kennis en vaardigheden mee. Ook andere Hollandse en Zeeuwse steden vermeerderden hun bevolking met de helft of meer door deze immigratie zoals Leiden waar wevers uit de Westhoek (later Frans-Vlaanderen) zich vestigden, en Middelburg dat veel Gentenaren opnam. De handwerkslieden, waarvan velen uit de textielnijverheid en de diamantnijverheid, brachten hun technieken mee en verplaatsten daardoor het zwaartepunt van deze nijverheden naar het Noorden. De reacties van de plaatselijke bevolking op de komst van deze immigranten verschilden van plaats tot plaats. Omdat velen gevlucht waren om godsdienstige redenen, werden zij door de protestantse minderheid goed onthaald want zij versterkten de positie van de officiële calvinistische kerk aanzienlijk en vormden de basis van wat later als haar typisch 'Hollandse' karakter aangeduid zou worden. Toch waren er ook wrijvingen tussen de verschillende migrantengroepen: Calvinisten, Lutheranen, Wederdopers. Door hun grote aantal en hun orthodoxe calvinisme was er bij vrijzinnige Hollandse regenten aanvankelijk huiver om Zuidnederlanders naast zich in het openbaar bestuur een plaats toe te staan. In het blijspel De Spaanse Brabander uit 1617 van Gerbrand Adriaensz. Bredero wordt dat plastisch en humoristisch weergegeven.

Een boekwinkel van Hugenoten in Amsterdam

Ook uit andere delen van Europa kwamen stromen immigranten op gang, onder anderen de Portugese en Spaanse Joden (Sefardim) in de zestiende eeuw, op de vlucht voor de Spaanse inquisitie. Asjkenazim, dat wil zeggen Jiddisch- of Duitstalige Joden, officieel Hoogduitse Joden genoemd, arriveerden vanaf het begin van de zeventiende eeuw, gevolgd door hugenoten uit Frankrijk na 1685. Zij kozen Nederland omdat ze in hun land van herkomst vervolgd of gediscrimineerd en ten slotte uitgewezen werden vanwege hun religie. De hugenoten werden als calvinistische geloofsgenoten opgenomen in de staatskerk en ontvingen zelfs een zekere bevoorrechting. Onder hun bevonden zich vooral intellectuelen en ondernemers. Ze bouwden in Amsterdam een internationale reputatie op als drukkers en uitgevers van Franstalig werk dat in Frankrijk verboden was. Voor de Asjkenazim was armoede naast discriminatie een drijfveer om Oost- en Midden-Europa te verlaten. Nog twee eeuwen zouden zij een zeer arme bevolkingsgroep van kleine handelaren blijven die met moeite en met de hulp van weinige welgestelde Joden een bestaansgrond kon behouden. Een rijke Sefardische bovenlaag kon ruimhartiger bescherming bieden aan de minvermogenden binnen hun eigen gemeente. Overigens ging de tolerantie van de overheden ten aanzien van Joden niet verder dan dat hun verblijfsrecht werd toegekend zolang zij geen beroep deden op openbare middelen en de armlastigen in hun gemeenschap zelf onderhielden. Hun rechtsverhoudingen dienden zij volgens hun eigen religieuze regels op orde te houden. Pas in de tijd van de Franse Revolutie werden Joden gelijkberechtigd als staatsburger en kwamen zij onder het (seculiere) burgerrecht te vallen.

Een minder opvallende maar talrijke groep immigranten kwam uit het noordwesten van het huidige Duitsland en uit Scandinavië. Het betrof kleine handelaren en loonwerkers die tijdens en na de verwoestende Dertigjarige Oorlog hun land ontvluchtten. Een aantal werkten zich op, maar velen kwamen in het stedelijke proletariaat terecht en zochten vaak hun heil door aan te monsteren op de handels- en oorlogsvloot en dienst te nemen in militaire garnizoenen. Een aanzienlijk aantal lutherse gemeenten is in deze tijd ten behoeve van hun opgericht. Daarnaast waren de immigranten uit Westfalen en het Rijnland vaak katholiek en zij kregen onderdak in de schuilgemeenten van dat geloof.

Kleine maar opvallende immigrantengroepen waren vervolgde protestantse dissidenten en zij kwamen niet alleen uit katholieke staten: eerst de Pilgrim Fathers uit Engeland die in 1620 vanuit Delfshaven vertrokken naar Amerika, waar zij de Plymouth Colony stichtten in wat nu de staat Massachusetts is. Daarop volgden Moravische Broeders, ook wel Herrnhutters genoemd, die om 1620 uit Bohemen en Moravië verdreven waren, zich in Saksen hadden gevestigd en uiteindelijk in Zeist terecht kwamen waar zij de Evangelische Broedergemeente stichtten, en Lutheranen die een eeuw later uit het Oostenrijkse Salzkammergut moesten vertrekken en onder andere in Groede een plaats toegewezen kregen.

De immigratie tijdens de Gouden Eeuw van Zuidelijke Nederlanders, joden en hugenoten is welbekend. Minder aandacht kreeg een constante stroom van arbeidsmigranten uit de "Duitse" staten en Oost-Europa die na het midden van de zeventiende eeuw de andere stromen bij elkaar in omvang overtrof. Van de kleine miljoen mensen die tijdens de zeventiende en achttiende eeuw naar de Republiek migreerde, zou de helft een oostelijke herkomst hebben. Tot rond 1785 was de Republiek gemeten naar het per capita BNP het rijkste land ter wereld. Het hogere loonniveau trok veel arbeidskrachten aan. Dat was ook nodig om een jaarlijkse bevolkingsdaling van zo'n 5% in de Hollandse steden te compenseren die het gevolg was van het verre overtreffen van het geboortecijfer door het sterftecijfer. Ondanks de economische stagnatie van de achttiende eeuw bleef de Duitse immigratie min of meer op peil.

Er was vóór de inrichting van de gecentraliseerde eenheidsstaat in 1795, de Bataafse Republiek die werd opgericht in het kader van een permanente bezetting door Franse troepen, geen sprake van een uniform immigratiebeleid en daarom kan voor de 19de eeuw geen algemene kwalificatie worden gegeven aan een immigratiebeleid in termen van (in)tolerantie. De overheden in de verschillende provincies en steden stelden autonoom voorwaarden aan de vestiging van 'vreemdelingen' in het gebied onder hun gezag. Algemeen gold dat vreemdelingen in hun eigen onderhoud moesten voorzien en bij gebrek aan middelen daartoe onderhouden moesten worden door weldoende instellingen, meestal van kerkelijke signatuur. Zij mochten niet op ondersteuning door de publieke overheid terugvallen en werden in dat geval als bedelaars uitgewezen. Ook bij veroordeling wegens met name zwendel, beroving en diefstal volgde na het uitzitten van de straf een verbanning uit het rechtsgebied van het hof waar de straf was uitgesproken. De overheden veranderden de wetgeving al naargelang de economische behoefte en de druk van belanghebbenden. Een voorbeeld van groot verschil in beleid was Utrecht, waar Joden zich niet mochten vestigen en elke dag voor het sluiten van de stadspoorten de stad verlaten moesten hebben. Zij hadden echter in het naburige Maarssen toestemming gekregen om er voor de nacht hun woonplaats in te richten.

Een Turkse gastarbeider bij Vredestein

De snelle wederopbouw en voorspoedige industrialisatie brachten een forse groei van het BNP met zich mee. Dat leidde tot een toenemende spanning met het lage loonniveau van de arbeiders: de vakbonden eisten dat hun leden ook eens zouden gaan profiteren. Begin jaren zestig barstte de bom: in 1963 en 1964 was er een loonexplosie. Tussen 1958 en 1964 stegen in Nederland de relatieve arbeidskosten per eenheid product met een derde. De economische groei werd door de hogere koopkracht verder aangejaagd en bedroeg in dit decennium gemiddeld zo'n zes procent per jaar. Het land bevond zich daarmee in een vrijwel constante toestand van hoogconjunctuur. De industrie kende een schreeuwende vraag naar goedkope, voornamelijk ongeschoolde, arbeid. Omdat er nog steeds mensen vertrokken naar elders, had Nederland al aan het einde van de jaren vijftig arbeidskrachten nodig gehad.[3] Begin 1960 verlangde het Centraal Sociaal Werkgevers Verbond van het Ministerie van Sociale Zaken grootschalige werving van arbeiders in het zuiden van Europa. Daartoe stelde de Commissie Buitenlandse Arbeiders een standaardcontract op. De werkgevers betaalden de reiskosten en regelden huisvesting, meestal in barakken.[2] In 1960 begon de werving in Italië, in 1961 in Spanje. Verreweg de grootste groep "zuidelijke" arbeidsmigranten vormden in deze fase de Spanjaarden waarvan er in 1965 16.528 in Nederland verbleven. Halverwege de jaren zestig volgden wervingsacties in Turkije (1964) en Marokko (1969). In 1970 hadden zo'n tachtigduizend "mediterrane" arbeiders een arbeidsvergunning, waaronder 20.615 Turken en 19.125 Marokkanen.

De periode 1960-1974 zou uitzonderlijk blijken: Nederland had sinds het ronselen van huurlingen, het laatst door het Koninkrijk Holland, nooit meer massaal immigratie gestimuleerd en zou ook na 1974 niet meer op grote schaal werven. Het toelatingsbeleid was in die tijd vanzelfsprekend ruim. De werkgevers bedongen dat de immigratie zo min mogelijk belemmeringen werden opgeworpen. Een quotum of een roulatiesysteem wezen ze af. Parallel aan de officiële werving van arbeidsmigranten kwam een nog omvangrijker 'spontane' immigratiestroom op gang: buitenlanders kwamen op eigen initiatief naar Nederland en als zij hier werk vonden dan kregen zij eenvoudig een verblijfs- en arbeidsvergunning. Daarvoor hoefde men slechts een borg van vijfhonderd gulden bij de politie te storten, om de kosten te dekken van een mogelijke terugreis. De geworven en 'spontane' arbeiders kregen allemaal tijdelijke contracten, vanuit de gedachte dat ze na een paar jaar zouden terugkeren. Om die reden werden zij 'gastarbeiders' genoemd, ook wel 'arbeidsforensen'. Hun verblijfsstatus hield op te bestaan bij het einde van het arbeidscontract. Om de administratieve kosten voor werkgevers te verminderen als ze van ingewerkte 'gastarbeiders' de contractperiode wilden verlengen, werden deze tijdelijke verblijfsvergunningen uiteindelijk permanent gemaakt. Het spreken van 'gastarbeiders' en 'forensen' is wel gezien als een vorm van zelfbedrog: vanuit een "immigratietaboe" voelde men een grote weerstand te erkennen dat Nederland een immigratieland geworden was.

Aan de 'spontanenregeling' kwam in mei 1968 een eind nadat zo'n zeventigduizend migranten er gebruik van hadden gemaakt. Als uitwerking van een richtlijn van de Europese Economische Gemeenschap werd toen een visumplicht ingevoerd voor arbeidsmigranten van buiten de lidstaten. De industrie begon de terugval in arbeidsmigratie als nijpend te ervaren en in reactie daarop begon nu de staat buiten de EEG arbeidskrachten te werven, vooral in Turkije en Marokko, ruim vijftigduizend tussen 1968 en 1974.

Dergelijke situaties vond de KVP onwenselijk

In de jaren vijftig had nog als eis gegolden dat gastarbeiders ongehuwd waren; het Kabinet-Drees II verbood in 1955 gezinshereniging. Hier wilden de werkgevers echter van af, om migratie aantrekkelijker te maken en de arbeiders hechter aan hun bedrijf te binden. Als de gezinnen in Nederland verbleven, zou ook een groter deel van het salaris daar worden uitgegeven, wat weer de nationale economie ten goede kwam.[2] De rechts-confessionele regering De Quaij, waarvan de VVD deel uitmaakte, ging in deze gedachtegang mee. Voor de christendemocratische Katholieke Volkspartij golden ook sociale overwegingen. Het langdurig samenhokken van grote groepen mannen in pensions zou leiden tot allerlei ongezonde toestanden. Het gezinsleven in een volwaardig huwelijk, als "hoeksteen van de samenleving", moest ook hier bevorderd worden. Vanaf 1960 mochten arbeidsmigranten – toen nog vooral Italianen en Spanjaarden – hun vrouwen en kinderen naar Nederland laten komen, als ze voldoende huisvesting hadden, een arbeidscontract hadden voor nog ten minste één jaar, en twee jaar (later één jaar) in Nederland woonden en werkten. Voor Spaanse echtgenotes gold vanaf 1963 dat ze meteen na afloop van de proeftijd van hun echtgenoot naar Nederland mochten komen, als ze geen kinderen hadden en zelf ook werk zochten. Voor Italianen gold uiteindelijk het vrij verkeer van werknemers binnen de EEG, de voorloper van de huidige Europese Unie: hun gezinnen mochten vanaf 1968 meteen meereizen. Overigens keerden meer Spanjaarden en Italianen terug dan dat er hun gezin lieten overkomen. De reden was dat hun vaderlanden zich economisch begonnen te ontwikkelen en ruimer werkgelegenheid ontstond.[4] Het regelmatig terugkeren gold in het begin ook voor de meeste Turken en Marokkanen. Van de midden jaren zestig in Turkije en Marokko geworven krachten was in 2003 respectievelijk 85% en 70% niet meer in Nederland woonachtig.

Van enig integratiebeleid was in de jaren zestig geen sprake.[2] Gastarbeiders konden en moesten zelfs bij voorkeur hun eigen identiteit behouden (eigen taal, eigen religie, eigen gewoonten), om de terugkeer naar het land van herkomst te bevorderen. Over de integratie was wel verschil van mening tussen het Ministerie van Sociale Zaken en de Vreemdelingendienst van het Ministerie van Justitie. Voor Sociale Zaken golden vooral de financiële voordelen van de arbeidsmigratie. Die lagen niet alleen in de hogere winsten en vermogensvermeerderingen van de ondernemers. Het migratiepatroon waarop men hoopte, waarin een migrant zonder scholingskosten als volwassene hier kwam, tijdens zijn meest gezonde en productieve jaren belastingen en premies afdroeg, en daarna weer vertrok zonder een beroep te doen op uitkering, AOW of zorg, was ook zeer gunstig voor de staatsfinanciën. Het jaarlijks batig saldo voor de Staat zou volgens een latere schatting uit 1995 in 1970 zijn piek gehad hebben met ruim drie miljard gulden.[5] De Vreemdelingendienst was hier echter pessimistisch over. Men voorspelde dat na gezinshereniging geen remigratie meer zou volgen. In dat geval zou integratie juist wel belangrijk zijn. Men drong daar echter niet op aan want men geloofde dat de cultuurverschillen meestal hoe dan ook te groot zouden zijn voor assimilatie. Justitie lette ook op de ontwikkeling van de criminaliteit. Die verdubbelde in de jaren zestig doordat de "babyboomers" jongvolwassenen werden en het verminderen van de sociale controle normoverschrijdend gedrag in de hand werkte. Justitie onderkende dat de relatief kleine aantallen arbeidsmigranten hier weinig invloed op hadden maar identificeerde bepaalde groepen als problematisch, zoals de Marokkanen die als "onhandelbaar" werden gezien. In 1973 werden 569 Turken en Marokkanen ter zake van een misdrijf onherroepelijk veroordeeld, tegenover 41 186 autochtonen.[6]

In de eerste jaren van de jaren zeventig bleef de economie gestaag groeien terwijl de werving van arbeidsmigranten doorging. In oktober 1973 echter begonnen door de Jom Kipoeroorlog de olieprijzen fors te stijgen met als gevolg de Eerste Oliecrisis. Nederland raakte in een economische recessie en de werkloosheid nam snel toe. In de jaren zestig was men gewoon geraakt aan een toestand van volledige werkgelegenheid, die historisch gezien zeer uitzonderlijk was. Hoewel het werkloosheidspercentage nu slechts toenam tot zo'n 4%, werd dat door de vakbonden en de publieke opinie als uiterst zorgwekkend ervaren.

Bij een Turks pension werden de glazen ingegooid

In 1973 was het kabinet Den Uyl aangetreden, waarin voor het eerst sinds 1966 de Partij van de Arbeid weer aan de regering deelnam. In die partij was de invloed van de vakbonden groot en die hadden steeds bezwaren gehad tegen de arbeidsmigratie. Ze namen aan dat die niet zozeer tot investeringen van opgehoopt kapitaal had geleid als wel tot het vergroten van dat kapitaal door het drukken van het loonniveau. Door de oliecrisis viel nu ieder draagvlak voor de werving van arbeidskrachten weg, die in 1974 beëindigd werd. Men ging hiermee over tot een doelbewust restrictief, beperkend, toelatingsbeleid, net als de meeste landen van West-Europa. De PvdA hoopte daarmee ook de spanningen te verminderen die tussen haar aanhang en de gastarbeiders waren gegroeid. Met name de Turken probeerden zich te ontworstelen aan de rol van ongeschoold arbeider en werden winkelier, cafébaas of pensionhouder. In de grote steden werden ze zo concurrenten van de autochtone bevolking, vooral op het gebied van woonruimte. Toen een Turkse "huisjesmelker" een autochtone huurster bij het Rotterdammer Afrikaanderplein op straat zette, sloeg in de zomer van 1972 de vlam in de pan. Het kwam tot rellen waarin bij pensions ruiten werden ingeslagen en het huisraad op straat gegooid. Turkse cafés werden aangevallen met molotovcocktails. Knokploegen uit andere steden kwamen hierbij helpen. Na een week onderdrukte de politie de ongeregeldheden maar de schrik zat er bij de Rotterdamse bestuurders goed in. De Rotterdamse gemeenteraad, beheerst door de PvdA-fractie, nam een besluit aan dat bepaalde dat in een wijk niet meer dan 5% "buitenlanders" (gastarbeiders en rijksgenoten) mochten wonen. Het besluit had geen wettelijke basis en werd in 1974 door de Raad van State vernietigd.[2]

In het immigratiedebat in het begin van eenentwintigste eeuw hebben veel auteurs zich afgevraagd waarom bij deze gelegenheid niet ook werd overgegaan tot de uitzetting van al aanwezige arbeidsmigranten door simpelweg hun verblijfsvergunningen niet meer te verlengen, iets waartoe geen wet of verdrag Nederland verplichtte. Geen enkele partij stelde dat in 1973 echter voor. Hierbij speelde zeker een rol dat men er van uitging dat hun aantallen toch wel door spontane remigratie zouden verminderen aangezien er tot dan toe een grote terugkeer was geweest. De werkgevers zaten ook helemaal niet te wachten op een verkrapping van de arbeidsmarkt die een opwaartse kracht op de lonen zou uitoefenen. Het kabinet Den Uyl zou in 1976 het minimumloon en de uitkeringen toch al verhogen tot het hoogste reële koopkrachtniveau uit de Nederlandse geschiedenis; hogere overheidsuitgaven hadden al in 1975 de recessie beëindigd met een laatste jaar van 5% groei. Ook werd het algemeen als cru ervaren om mensen die men zelf had geronseld meteen weer eruit te gooien als het eens tegenzat. Het zich op etnische criteria ontdoen van hele bevolkingsgroepen had daarbij een verontrustende gelijkenis met de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog die in toenemende mate als ethisch ijkpunt genomen werd, mede onder invloed van het werk van Jacques Presser. Desalniettemin wilde het kabinet wat vaart zetten achter de terugkeer en stelde in een regeringsnota voor om vijfduizend gulden te betalen aan iedere gastarbeider die het land voorgoed verliet. Dat viel echter niet goed bij de aanhang van de PvdA die niet begreep waarom migranten beloond moesten worden voor iets wat ze toch al geacht werden te doen. Andere partijen spraken honend van een "oprotpremie".

Het stopzetten van de 'spontanenregeling' had een nieuwe vorm van gastarbeid in Nederland geschapen: de illegale arbeider. Deze illegalen kwamen na mei 1968 buiten de officiële kanalen om naar Nederland. Iemand zonder een arbeidsvergunning – tegenwoordig tewerkstellingsvergunning geheten – laten werken was en is strafbaar, maar de straffen waren toen laag en de controle was miniem. In 1974 werden de controles echter strenger. Een groep Marokkanen zocht asiel in een kerk en ging in hongerstaking om uitzetting te voorkomen. Om een streep te zetten onder het verleden besloot men, in navolging van Frankrijk en België maar zeer tegen de zin van de Vreemdelingendienst, tot een eenmalige regularisatie op 30 mei 1975. De voorwaarde was dat men al sinds 1 november 1974 in Nederland verbleef. Achttienduizend mensen dienden een verzoek in. Vijftienduizend illegalen, voornamelijk Turken en Marokkanen, kregen een verblijfsvergunning. Dat jaar verbleven er ruim zestigduizend Turken en dertigduizend Marokkanen in Nederland: 53 529 Turkse werknemers, 29 637 Marokkaanse werknemers en nog eens twintigduizend overgekomen gezinsleden.[2]

Deel van het nieuwe restrictieve toelatingsbeleid was dat als een arbeidsmigrant nu het land voor langere tijd verliet, hij niet meer terug kon komen. Dat bleek een averechts effect te hebben. Al het invoeren van de visumplicht in 1968 had veel gastarbeiders huiverig gemaakt om terug te keren. Velen gingen nu niet meer weg en lieten hun gezin overkomen, gebruikmakend van de ambtelijke regeling voor gezinshereniging die niet werd ingeperkt. In 1972 had de Algemene Werkgevers Vereniging voorgesteld in het kader van een rotatiesysteem gezinshereniging geheel te verbieden maar dat plan vond weinig bijval.[2] Omdat de Nederlandse overheid en het Nederlands bedrijfsleven deze gastarbeiders zelf had uitgenodigd om in Nederland te komen werken, vond men het moreel onverantwoord om hen te verbieden hun gezinnen te laten komen. Daarbij zou dat in strijd zijn geweest met Artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens dat het recht op gezinsleven garandeerde. Eerder had de rechterlijke macht dit verdrag meer gezien als een vage richtlijn voor beleid maar in de jaren zeventig drong langzaam het besef door dat er wegens de directe werking ook in rechtszaken een beroep op kon worden gedaan. De positie van de Vreemdelingendienst bleef echter dat hereniging een gunst was, geen recht. Voorwaarde voor de hereniging was dat de gastarbeider minstens één jaar in Nederland gewerkt had en verbleven was, een arbeidscontract had voor minstens nog een jaar en over zelfstandige huisvesting beschikte. Dat laatste was vaak een obstakel want gemeenten verleenden niet snel een woonvergunning aan gastarbeiders. Sommigen werkten met een puntensysteem waarmee men langzaam het recht op een huurwoning kon opbouwen. Om dit te omzeilen begonnen immigranten al eind jaren zeventig koophuizen te verwerven.[2] Tot en met 1979 kwamen zo nog een vijftigduizend Turkse en Marokkaanse vrouwen en minderjarige kinderen naar Nederland. In individuele gevallen werd ook hereniging met meerderjarige kinderen en zelfs ouders toegestaan.

Het gezinsmigratiebeleid werd aangepast aan de sinds de jaren zestig snel veranderende ideeën over vrouwenemancipatie, huwelijk en gezin. Voorheen mochten alleen Nederlandse mannen hun buitenlandse echtgenote en kinderen naar Nederland laten komen: vanaf 1975 mochten Nederlandse vrouwen dat ook, en vanaf 1979 mochten ze dat onder dezelfde voorwaarden als mannen. Vanaf 1973 kwamen op instigatie van staatssecretaris Jan Glastra van Loon niet alleen getrouwde, maar ook ongetrouwde en niet alleen heteroseksuele maar ook homoseksuele koppels voor gezinsmigratie in aanmerking, indien de in Nederland wonende partner de Nederlandse nationaliteit bezat en zich garant stelde voor het levensonderhoud.[7]

In de jaren zeventig kreeg Nederland ook te maken met een omvangrijke stroom migranten uit Suriname. Tot halverwege de jaren zestig kwamen slechts mondjesmaat mensen uit Suriname, meestal om te studeren. Ze keerden na afronding van hun studie veelal terug naar hun geboorteland. Vanaf 1965 veranderde dat beeld. Er arriveerden meer laagopgeleiden om in Nederland te werken, gelokt door het hogere loonniveau. Van 1970 af lag de migratie op ongeveer tienduizend per jaar. Het Kabinet-Biesheuvel I overwoog de invoering van een visumplicht, maar het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden uit 1954 met maar één staatsburgerschap voor het hele Koninkrijk der Nederlanden maakte het onmogelijk Surinaamse migranten te weren. Minister van Justitie Dries van Agt stelde voor dan maar de Grondwet te wijzigen.[2] Dat zou een traag en moeizaam proces geworden zijn en zo kwam een snellere en meer fundamentele oplossing in beeld.

Vanuit Creools-Surinaamse kringen, waarin het Surinaamse nationalisme het krachtigst ontwikkeld was, werd vanaf de jaren zestig voor onafhankelijkheid geijverd. Het Nederlandse kabinet-Den Uyl hoopte in 1973 dat de toekenning daarvan de migratie zou beëindigen. Het Surinaamse kabinet-Arron wilde hieraan wel meewerken. Ook hier was het effect averechts. Veel Hindoestaanse Surinamers zagen een leven in een onafhankelijk Suriname niet zitten. Eind 1974 kwam vlak voor de onafhankelijkheid een grote migratiestroom richting Nederland op gang van ongeveer veertigduizend mensen. De overheid wilde echter in eerste instantie geen speciale maatregelen nemen voor wat zij zag als reguliere migratie binnen het Rijk. Er was daarom aanvankelijk onvoldoende huisvesting. Dit leidde vanaf 1974 tot felle protesten van Surinaamse zijde. Er was een appel op gemeenten om huurwoningen aan Surinamers toe te delen maar de respons was nihil. Daarop dwong staatssecretaris Marcel van Dam de gemeenten om in 5% van de vrijkomende woningwetwoningen Surinamers te huisvesten. Een groot aantal Surinamers werd ondergebracht in 94 tijdelijke opvangcentra,[2] onder andere in kazernes.

Met de onafhankelijkheid van Suriname op 25 november 1975 dacht de Nederlandse regering automatisch een einde te maken aan het staatsburgerschap van Surinamers, en zo extra migratie te voorkomen. De nieuwe Surinaamse regering bedong echter een overgangsregeling van vijf jaar: van 1975 tot 1980 bleef vrij verkeer van personen tussen Nederland en Suriname bestaan. Toen pas werd een visumplicht ingevoerd. Dit leidde juist tot waar Nederland zo bang voor was: een grote stroom migranten. Surinamers besloten van de 'laatste mogelijkheid' tot migereren gebruik te maken, eerst vlak voor de onafhankelijkheid in 1975 en daarna vlak voor het aflopen van de overgangsregeling in 1980. Van 1973 tot en met 1980 zijn er volgens het CBS een 120.000 mensen geboren in Suriname naar Nederland gemigreerd terwijl er 14.000 mensen uit Nederland naar Suriname vertrokken. In totaal zouden 249.000 Surinamers emigreren naar Nederland van 1973 tot en met 2013 en vertrokken er weer 64.000 hetgeen een netto-immigratie overleverde van 185.000.[8][9]

De Surinaamse gemeenschap in Nederland telde op 1 januari 2011 volgens het CBS 345.000 leden (eerste en tweede generatie allochtonen), waarvan 184.000 geboren in Suriname. Een relatief groot deel kwam terecht in de Bijlmermeer, een in de jaren 1968-1974 gebouwde 'modelwijk' met veel hoogbouw, die landelijk een zekere beruchtheid zou krijgen vanwege haar desolate ruimtelijke ordening en sociale problemen.

Net als in de jaren zestig was er nauwelijks sprake van integratiebeleid. In 1970 was er voor het eerst een beleidsstuk, de Nota Buitenlandse Werknemers maar die had terugkeer als uitgangspunt.[2] Nederland was nogal overvallen door het feit dat veel gastarbeiders bleven en hun gezin uit het land van herkomst over lieten komen. Nog steeds koesterde men de hoop dat de gastarbeiders – volgens plan – terug zouden keren naar hun land van herkomst. De voormalige gastarbeiders dachten dat zelf ook, maar financiële belemmeringen waren vaak zo groot dat het merendeel zich gedwongen zag te blijven.[2] Vasthoudend aan het principe van terugkeer begon de overheid voor Turkse en Marokkaanse leerlingen het zogenaamde OETC verplicht te stellen, het aanvullende Onderwijs in Eigen Taal en Cultuur. Dat had soms absurdistische trekken: de meeste Marokkaanse kinderen waren etnische Berbers die thuis een van de vele Berbertalen spraken maar kregen nu verplicht les in het Arabisch, een taal die ze nauwelijks kenden. In mindere mate deed hetzelfde probleem zich voor met "Turkse" kinderen die in feite etnische Koerden waren. Achteraf is vaak verzucht dat de kinderen meer hadden gehad aan extra lessen Nederlands om hun taalachterstand in te lopen maar indertijd was het niet het doel de gastarbeiders te laten inburgeren doch juist om hun banden met het vaderland zo sterk mogelijk te houden.

Ook de grote stroom Surinamers die naar Nederland kwam, overviel het land. Opvangcentra boden Surinamers zo nodig tijdelijk onderdak en directe hulp. Vanuit de opvangcentra werden zij door de overheid over heel Nederland verspreid: het zogenaamde spreidingsbeleid, gepropageerd tussen 1973 en 1975. Het spreidingsbeleid was deels om de integratie te bevorderen, maar kwam toch vooral voort uit praktische overwegingen: er was gewoon te weinig huisvesting, zeker op één plek. De aldus 'verspreide' migranten behoorden vooral tot de Hindoestaanse groep – de Creoolse bevolking werd veel vaker bij elkaar gehuisvest, onder andere in de Bijlmer. De verspreide Hindoestaanse bevolking was grotendeels afkomstig van het Surinaamse platteland. Hun Nederlands was slecht en het opleidingsniveau van de gezinshoofden betrekkelijk laag. Zij raakten, mede door slechte begeleiding en een gebrek aan nazorg, geïsoleerd van andere Hindoestanen en ook moeilijk bereikbaar voor de Surinaamse welzijnsinstellingen. Een deel van hen trok naderhand naar de grote steden (vooral Den Haag) waar familieleden en vrienden woonden en waar zij weer deel uitmaakten van een groep. Eind jaren zeventig was een vijfde van de Surinamers werkloos.[2]

De nieuwe situatie, met groeiende groepen immigranten, riep bij autochtone Nederlanders vaak negatieve reacties op. Sociologisch onderzoek liet in die periode zien dat de meeste mensen de economie niet als een dynamisch geheel zagen dat met de immigratie meegroeide maar als een soort koek van vaste omvang zodat iedere nieuwkomer daarop inbreuk maakte ten koste van de oorspronkelijke bevolking. In die visie werd de immigrant noodzakelijkerwijs "voorgetrokken". De politieke partijen waren echter huiverig op deze gevoelens in te spelen. Er bestond onder politici een gentleman's agreement de gevoelige kwestie te depolitiseren. De arbeidsmigratie tussen 1960 en 1974 werd als een bedrijfsongeval gezien waaraan men met goed fatsoen weinig meer kon veranderen en waarvan de negatieve gevolgen maar moesten worden uitgezeten. De negatieve houding betrof eerst vooral de Surinamers, wegens hun afwijkende ras en het feit dat ze geen uitgenodigde arbeidsmigranten waren. De racistische Nederlandse Volksunie ageerde al begin jaren zeventig tegen een "plaag van Antillianen en Surinamers". Men bepleitte een "blank Nederland".[2] Wegens het openlijk nationaalsocialistische karakter van die beweging vond zij echter weinig weerklank. Eind jaren zeventig werd vooral de gezinshereniging als een probleem gezien. Er werd toen een partij opgericht met de pretentie dat men alle ideologische ballast had afgeworpen, onder de naam Centrumpartij. Het belangrijkste programmapunt was dat iedere "problematische" immigratie beëindigd werd. Verder werd vaak indirect gesuggereerd dat men de meeste "buitenlanders" zou gaan uitzetten. Deze partij zou begin jaren tachtig enkele kamerzetels bemachtigen.

De hoogconjunctuur van de Nederlandse economie tijdens de jaren zestig verhulde steeds ernstiger structurele problemen. Het loonniveau steeg te veel, de mechanisering bleef achter en relatief weinig vrouwen namen deel aan het arbeidsproces. Hele sectoren van de industrie hadden het bestaan nog weten te rekken door de goedkope arbeid van de gastarbeiders maar de Eerste Oliecrisis legde hun zwakten bloot. De overheid probeerde de economie te stimuleren door de begrotingstekorten te laten oplopen en de lonen nog verder te verhogen maar dat leidde tot meer inflatie terwijl de groei al snel toch weer stagneerde, het onverwachte verschijnsel van de stagflatie. In 1979 leidde de Iraanse Revolutie tot de Tweede Oliecrisis. De Amerikaanse regering van Jimmy Carter liet nu de wereldeconomie opzettelijk afglijden in een recessie, in de hoop de inflatie te breken. Dit veroorzaakte de diepste depressie sinds de jaren dertig. Het betekende de ondergang van een groot deel van de Nederlandse industrie. De werkloosheid liep in 1983 op tot 10%. Juist de arbeidsplaatsen voor ongeschoolden, die de gastarbeiders innamen, verdwenen — de ongeschoolde fabrieksarbeid verminderde tussen 1979 en 1985 van 18% naar 2% van de beroepsbevolking[10] — terwijl de vakbonden probeerden de posities van hun (autochtone) leden te beschermen. Ongeveer 40% van de gastarbeiders raakte werkloos, terwijl het percentage in 1974 nog maar 2% bedragen had. De situatie was nog veel ernstiger dan het pure werkloosheidscijfer deed vermoeden want er groeide een enorme verborgen werkloosheid. Om de, dure, regels van de ontslagbescherming te ontlopen, lieten werkgevers hun overbodige werknemers arbeidsongeschikt verklaren en afvloeien in de WAO. De werknemers werkten daaraan mee omdat het uitkeringsniveau meestal hoger lag dan de bijstand. Voor de gastarbeiders speelde ook mee dat de WAO geen vermogenstoets kende. Ze hadden, met het oog op een latere terugkeer, in het land van herkomst vaak een huis gekocht dat ze ten gelde zouden hebben moeten maken als ze in de bijstand terechtkwamen. De WAO werkte als een val: de formele medische problemen diskwalificeerden voor de arbeidsmarkt terwijl de gerechtigde niet geneigd was voor een lager loon dan de uitkering weer te gaan werken met het grote risico alsnog in de bijstand te belanden, zeker toen die door het Kabinet-Lubbers I met 15% werd verlaagd. Dit was het begin van een groeiende uitkeringsafhankelijkheid onder de gastarbeiders. Door hun lage absolute aantallen vormden hun uitkeringen overigens maar een beperkt deel, zo'n twee procent, van de totale uitgaven voor de verzorgingsstaat die indertijd opliepen tot een vijfde van het BNP.

Gedurende de jaren tachtig drong het besef door dat de voormalige gastarbeiders niet meer terug zouden keren. Tijdens de Tweede Oliecrisis leek het er echter even op dat het anders zou lopen. Door de weinig rooskleurige vooruitzichten in Nederland halveerde de gezinshereniging terwijl de remigratie in 1983 en 1984 piekte. Snel zouden de omstandigheden echter veranderen.

Schotelantennes aan een flatgebouw, een van de symbolen van de multiculturele samenleving

Tijdens de depressie van de vroege jaren tachtig was de Nederlandse bevolking zeer pessimistisch. Het was de tijd van doemdenken en "kommer en kwel". Al snel echter bloeide de economie weer op. De crisis versnelde de overgang naar een postindustriële samenleving waarin de dienstensector de industrie geheel overvleugelde. De nieuwe maatschappij kenmerkte zich door een forse groei van de middenklasse, een veel hogere arbeidsparticipatie van vrouwen en een grote klemtoon op scholing en communicatieve vaardigheden. De meeste voormalige gastarbeiders konden zich hieraan niet aanpassen. Hun hele levensstijl raakte in enkele jaren totaal verouderd. De nieuwe autochtone middenklasse verhuisde naar nieuwbouwwijken in suburbia, de migranten in de verkrottende oude volkswijken achterlatend. Terwijl de werkloosheid in het algemeen gestaag daalde, steeg die bij Turken en Marokkanen in 1989 tot zo'n vijftig procent. In deze fase ontwikkelde zich het klassieke beeld van de "niet-westerse allochtoon": de vaders zaten werkloos en apathisch in het theehuis, de moeders zaten geïsoleerd thuis en de jeugd hing op straat rond, overlast veroorzakend. Een groep die niet in dit beeld paste, waren de Surinamers. Door hun betere scholing en taalbeheersing konden ze veel eenvoudiger aansluiting vinden bij de rest van de maatschappij. Economisch gezien was hun integratie al eind jaren tachtig geslaagd.

In 1979 werd door het Kabinet-Van Agt I besloten dat gevestigde migranten en Nederlanders zo veel mogelijk gelijk moesten worden behandeld. Daarom hoefden migranten voortaan, net als Nederlanders, niet meer aan een inkomenseis te voldoen om hun gezin te laten overkomen, tenzij ze 'verwijtbaar werkloos' waren. Ook werd besloten dat buitenlandse kinderen die in Nederland waren opgegroeid alleen nog maar het land zouden worden uitgezet als ze een zwaar misdrijf hadden gepleegd. Er werd in deze jaren dus een relatief soepel gezinsmigratiebeleid gevoerd. Eind jaren tachtig kende de migratie door gezinshereniging een laatste golf. Ten dele betrof het kinderen van de eerste gastarbeiders die de kans benutten nog naar Nederland te komen. Er deed zich echter ook een nieuw verschijnsel voor: een grote gezinsvorming, het laten overkomen van bruid of bruidegom uit het land van herkomst door volwassen geworden kinderen. Voor dezen was de autochtone huwelijksmarkt gesloten wegens de cultuurverschillen en hun lage maatschappelijke status. Daarentegen werden ze als aantrekkelijke huwelijkskandidaten gezien in het oude vaderland, door hun veel hogere levensstandaard. Voorlopig trouwde driekwart met een immigrerende partner.

De overheid zag deze ontwikkeling met lede ogen aan. In 1983 werd een poging gedaan het beleid aan te scherpen. Tweede generatie-migranten die een partner uit hun land van herkomst naar Nederland wilden laten komen, zouden voortaan minstens het minimumloon moeten verdienen, indertijd 1445 gulden per maand. Er barstte echter een enorm protest los tegen deze zogenaamde "1445-maatregel". Zowel politieke partijen als maatschappelijke organisaties vonden het onrechtvaardig dat jonge migranten werden gediscrimineerd ten opzichte van Nederlandse jongeren én van eerste generatie-migranten. Al na anderhalf jaar werd de "1445-maatregel" weer afgeschaft.[7]

Het soepele gezinsmigratiebeleid hing samen met de invoering in 1980 van de Wet Arbeid Buitenlandse Werknemers die erop gericht was illegale arbeid uit te bannen. Enkele duizenden illegalen werden nog "gereguleerd" maar daarna hoopte men de grenzen grotendeels voor arbeidsmigratie buiten de EEG gesloten te hebben. Diegenen die er al waren, hoopte men een gelijkwaardige status te geven aan autochtone burgers.[2]

Zomercarnaval in Rotterdam, voor en door Antillianen

In 1985 deed zich een plotse vergrote instroom van Antillianen voor. Tot die tijd waren er per jaar zo'n drieduizend naar Nederland gemigreerd, meestal om te studeren, terwijl er per jaar zo'n tweeduizend terugkeerden. Nu arriveerde een groep, zo'n vijfduizend per jaar, van zogenaamde "Antilliaanse nieuwkomers", afkomstig uit de lagere klasse. Ze werden gelokt door het veel hogere loonniveau en de betere werkgelegenheid in Nederland vergeleken met de Nederlandse Antillen. De Antillianen gedragen zich als typische arbeidsmigranten. Tijdens de economische dip begin jaren negentig keerden er meer terug dan er binnen kwamen, in 2001 was er een tweede golf van dertienduizend personen, weer gevolgd door een emigratieoverschot toen de werkloosheid opliep. Per saldo steeg het aantal geleidelijk. In 2016 woonden er 151.000 Antillianen in Nederland, gelijk aan een derde van de totale bevolking van de eilanden.

Het overgrote deel van de immigranten uit de Nederlandse Antillen en Aruba heeft normaal werk en inkomen. Sociaal zijn de "nieuwkomers" echter vaak slecht aangepast. Ze houden het nog uit de slaventijd stammende leefpatroon aan waarin alleenstaande moeders voor de kinderen zorgen terwijl de mannen bij hun eigen moeder of familie inwonen. Anders dan bij Turken en Marokkanen, die na een criminele jeugd eenmaal getrouwd relatief brave huisvaders worden, blijven mannelijke Antillianen tot op hoge leeftijd adolescentengedrag vertonen, gekenmerkt door alcoholisme en ander drugsgebruik. Onder de grote groepen immigranten zijn de Antillianen per capita het meest crimineel.[11]

Begin jaren tachtig begon de overheid te onderkennen dat het aantal Turken en Marokkanen structureel niet zou dalen maar toenemen. Vooral Hans Wiegel wilde als minister van binnenlandse zaken eindelijk eens systematisch beleid voor deze groepen gaan ontwikkelen. Hij werkte daarbij nauw samen met de PvdAer Henk Molleman die in de jaren zeventig de enige fractiespecialist in de Tweede Kamer geweest was met een zekere expertise op dit gebied.[2] Er werd echter nog steeds niet ingezet op een snelle assimilatie, ten dele omdat zoiets erg duur zou zijn maar ook omdat men die onmogelijk achtte. Deze bestuurlijke onmacht werd aan de buitenwacht verkocht als een bewuste keuze voor een zogenaamde multiculturele samenleving. Inhakend op een toen gangbaar cultuurrelativisme, inhoudend dat alle culturen gelijkwaardig waren, werd het ontbreken van een serieus integratiebeleid voorgesteld als respect voor de eigenheid van de arbeidsmigrant die zijn eigen taal en levenswijze mocht behouden. Het OETC (Onderwijs in Eigen Taal en Cultuur) werd onverkort doorgezet. Een dubbele nationaliteit werd mogelijk gemaakt. De christendemocraten hoopten ook dat deze groepen de oude verzuiling weer nieuw leven zouden inblazen door een eigen "moslimzuil" te vormen.[12] Wat er aan feitelijk beleid gevoerd werd, richtte zich echter niet op de cultuur maar op het opheffen van de educatieve en economische achterstand van allochtonen: het zogenaamde achterstandsbeleid. Daaraan werd niet al te veel extra geld besteed omdat immigrantenkinderen toch wel naar school moesten. Er werden ook speciale programma’s opgesteld om allochtonen te helpen op de arbeidsmarkt waarmee echter vooral werkgelegenheid geschapen werd voor autochtone welzijnswerkers. Dit soort projecten gaf de autochtone bevolking weer het gevoel dat immigranten werden voorgetrokken.

In de tweede helft van de jaren tachtig nam de aandacht voor immigranten af. Door de trek naar de voorsteden kwam de autochtone bevolking er steeds minder mee in contact. Het was ook een tijd van toenemend individualisme zodat men minder belangstelling had voor dit soort collectieve maatschappelijke problemen. De Centrumdemocraten, de opvolger van de eerdere Centrumpartij, verloren aan aanhang. Door de vele uitkeringen en hun toenemende aantal kinderen op school begonnen de oorspronkelijke gastarbeiders nu gemiddeld meer te kosten dan ze ooit aan belastingen en premies hadden opgebracht. Een SCP-notitie aan Elco Brinkman kwam in 1989 tot de grove schatting dat voor alle niet-westerse immigranten samen de uitgaven van de Staat — dat jaar beliepen de totale staatsuitgaven 194 miljard gulden — jaarlijks vier miljard gulden hoger lagen dan de opbrengsten.[13] Aangezien de economie tussen 1984 en 1990 met gemiddeld 3% per jaar groeide, kon de politiek het zich echter veroorloven dit probleem te negeren. Daarbij had de aanwezigheid van een grote groep werklozen in de oude wijken ook haar voordelen. Als arbeidsreserve hielpen ze het beleid van loonmatiging. Ze maakten het ook mogelijk pijnlijke keuzen uit te stellen over de sloop van grote delen van de steden in de Randstad en het sluiten van overbodige schoolcapaciteit door het sterk teruglopen van de autochtone geboortecijfers na 1970.

In 1989 begon voor het eerst de islam een belangrijke rol te spelen in de beeldvorming over migranten. Dat jaar waren er ook in Nederland protesten tegen de publicatie van de De duivelsverzen van Salman Rushdie. Dit schokte vooral Nederlandse intellectuelen die, zelf geseculariseerd, onaangenaam verrast waren dat moslims hun religie vaak nog doodserieus namen.

Immigranten werden middenstander en daarmee lid van de middenklasse

Na een korte dip rond 1993 begon de economie in de jaren negentig steeds sneller te groeien tot jaarlijkse percentages boven de 4%. De algehele werkloosheid nam af tot 3%. Deze hoogconjunctuur schiep gunstige omstandigheden voor de integratie van immigranten. Het meest succesvol waren daarbij de Surinamers die economisch het autochtone niveau benaderden of zelfs overtroffen. Zo hadden uiteindelijk meer Surinaamse vrouwen een baan dan autochtone Nederlandse vrouwen. Overigens deden jonge allochtone vrouwen het typisch wat beter dan de mannen. Bij Turken en Marokkanen daalde de werkloosheid aanzienlijk, van 50% naar zo'n 10% in 2001.[14] Deze daling was niet zozeer het gevolg van het inzetten van de oorspronkelijke gastarbeiders, waarvan er zo'n dertigduizend nog in de WAO bleven hangen, maar door het succes van hun talrijker kinderen. De gastarbeiders waren in veel gevallen analfabeet geweest; mannen met een middelbare schoolopleiding werden zelfs opzettelijk niet geworven. De kinderen, hoewel ze meestal niet in Nederland waren geboren, maakten nu een forse sprong in opleidingsniveau. Hoewel de schoolresultaten achterbleven bij die van autochtonen, stroomde aan het einde van het decennium toch de helft van de Turken en Marokkanen door naar MBO, HBO of WO. Navenant nam het gebruik en kennis van de Nederlandse taal toe. Hierdoor veranderde de structuur van hun beroepsbevolking volledig. Ongeschoolde arbeid werd de uitzondering en meer dan de helft van de tweede generatie werkte zich op tot de middenklasse of hoger. In 2000 had een kwart van de Turken een koophuis. In het algemeen was de sociaal-economische positie van niet-westerse allochtonen sterk verbeterd. In 2001 had 64% van hun volwassen bevolking onder de 65 jaar een baan van twaalf uur of meer, vergeleken met 79% bij de autochtone bevolking. Het verschil werd voor een groot deel veroorzaakt door het feit dat bij Turken en Marokkanen de arbeidsparticipatie van getrouwde vrouwen gering was: de man gold daar nog altijd als kostwinner. De uitkeringsafhankelijkheid onder de 65 jaar daalde tot een vijfde. Omdat de migrantengroepen een veel jongere bevolkingsopbouw hadden, lag het percentage uitkeringstrekkers zelfs uiteindelijk op het autochtone niveau als AOW'ers worden meegerekend. Door hun hogere aantallen, 563.000 in 2000, leverden niet-westers allochtone werknemers en ondernemers in deze fase een veel grotere bijdrage aan de economie dan de gastarbeiders in de jaren zeventig ooit gedaan hadden, stijgend tot tegen de vijftig miljard gulden per jaar. Dit kwam voornamelijk hunzelf ten goede en dekte het leeuwendeel van hun consumptieve bestedingen.

De culturele integratie liet een gemengd beeld zien. Surinamers kwamen ook in dit opzicht dicht bij de autochtone Nederlanders te staan. De Turken echter hadden een sterke sociale cohesie en hielden grotendeels vast aan hun traditionele waarden en normen, een vrij gesloten gemeenschap vormend. Daarentegen ontwikkelden Marokkanen veel nauwere contacten met de Nederlandse samenleving. Aan dat laatste zat ook een negatief aspect. De Berbermaatschappij was een typische low trust society, gekenmerkt door gering ontzag voor enige autoriteit, onderling wantrouwen en een krachtig individualisme. Voorzien van deze attitudes vonden veel Marokkaanse jongemannen eenvoudig aansluiting bij de in Nederland reeds aanwezige criminele structuren. Ze richtten zich meestal op het leveren van illegale producten zoals drugs en door bedrijfsinbraken bemachtigde goederen, bestemd voor de heling. Na Antillianen zijn Marokkanen onder de grote groepen allochtonen het meest crimineel. Nu het economisch een stuk beter met ze ging, begon het verschijnsel criminaliteit steeds sterker de beeldvorming over immigranten te bepalen. Om demografische redenen was de autochtone misdadigheid begin jaren negentig gaan dalen, na een per capita vervijfvoudiging sinds de vroege jaren vijftig: het aantal jongemannen verminderde scherp. Daar stak de nog groeiende allochtone misdaad tegen af, die nu ook door wetenschappelijk onderzoek apart gemeten werd. Niet-westerse allochtonen vertegenwoordigden midden jaren negentig een derde van de geregistreerde verdachten.

In de jaren negentig werd het achterstandsbeleid geleidelijk afgeschaft. Integratie werd de eigen verantwoordelijkheid van de allochtoon.

In de jaren negentig zijn de vereisten rond gezinshereniging en gezinsvorming voor niet EU-burgers verder aangescherpt. In 1993 is een inkomenseis van 70% van het minimumloon ingevoerd voor Nederlanders en gevestigde vreemdelingen die buitenlandse gezinsleden naar Nederland wilden laten komen. Voor vreemdelingen met een vluchtelingenstatus gold die voorwaarde niet, maar asielzoekers die een zwakkere status (subsidiaire bescherming) hadden gekregen moesten wel aan de inkomenseis voldoen. In 1994 werd de Wet ter Voorkoming van Schijnhuwelijken aangenomen, waarin bepaald werd dat elk koppel dat wilde trouwen waarbij ten minste een van de twee partners niet Nederlands was, een verklaring van de IND moest overleggen aan de ambtenaar van de burgerlijke stand. Als de IND verklaarde dat er sprake was van een schijnhuwelijk, kon de ambtenaar van de burgerlijke stand voortaan weigeren om het huwelijk te sluiten.[7]

Particuliere organisaties proberen de vluchtelingen te helpen

Het verschijnsel immigratie werd begin jaren negentig aanzienlijk gecompliceerd door een grote toestroom van vluchtelingen die om asiel verzochten op grond van politieke vervolging of humanitaire redenen. Na de oorlog was het asielrecht in allerlei verdragen vastgelegd, als reactie op de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. De aantallen bleven vele jaren lang klein en vertegenwoordigden vooral mensen die persoonlijk politiek vervolgd werden. Begin jaren tachtig bedroeg het aantal per jaar nog steeds slechts een duizendtal. In de jaren negentig kwam het nooit onder de tienduizend uit. De grotere aantallen hingen samen met een verschuiving van politieke naar oorlogsvluchtelingen. Een eerste grote golf van twintigduizend in 1992 was het gevolg van de Joegoslavische Burgeroorlog. In 1995 piekte het aantal tot boven de vijftigduizend door een samenloop van de Somalische Burgeroorlog met een stijging van vluchtelingen uit Iran, Irak en Afghanistan. Een derde golf vond plaats in 1999-2001 met zo'n veertigduizend aanvragers per jaar.

Slechts een minderheid van de aanvragen werd gehonoreerd. Toen de aantallen nog klein waren, werd per geval langdurig bekeken of iemand recht had op een vluchtelingenstatus. Vaak werden ook vluchtelingen uitgenodigd via de Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen bij de Verenigde Naties (UNHCR). Met het stijgen van het aantal ‘spontane’ asielzoekers kon de overheid zich de luxe van een uitgebreid onderzoek per geval niet meer veroorloven. Het toelatingsbeleid werd steeds restrictiever. De Nederlandse overheid, die gebonden is aan het Verdrag van Genève, ging zo veel mogelijk op zoek naar de letter van het verdrag om asielzoekers te weren of in ieder geval de vluchtelingenstatus te onthouden. Door de verscherping van het beleid daalde het aantal toegekende statussen wel relatief, maar omdat zich steeds grotere aantallen mensen meldden, werden er in absolute zin toch steeds grotere aantallen toegelaten. Volgens de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) krijgt zo’n 20 procent van de aanvragers een permanente of tijdelijke status voor verblijf in Nederland. Dit percentage is door de IND wellicht iets geflatteerd – op basis van onderzoek concludeerden de wetenschappers Doornbos en Groenendijk (2001) dat het percentage toekenningen ruim boven de 40 procent ligt. Ongeveer 120.000 asielzoekers kregen in de jaren negentig een verblijfsstatus. Wat wel is veranderd, is dat het aantal permanente statussen afneemt; steeds meer mensen krijgen een tijdelijke verblijfsvergunning. Tijdelijke opvang is meer de norm geworden, een trend die ook in andere Europese landen te zien is.

Tot 1987 was de opvang van asielzoekers grotendeels ad hoc geregeld. Mensen werden veelal opgevangen door gemeenten. Ze konden als iedere andere ingezetene werken, een woning betrekken en onderwijs volgen. Vanaf 1987 werd de opvang centraal geregeld waarbij in de minimale levensbehoeften voorzien werd door een zogenaamde ‘bed-, brood- en badregeling’. Het werd ze nu verboden te werken en onderwijs te volgen. Daarbij konden ze geen beroep meer doen op uitkeringen.

Begin jaren negentig werd de Regeling opvang asielzoekers (ROA) ingevoerd, die door het Centraal Orgaan opvang asielzoekers Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) werd uitgevoerd. De regeling – die in 1994 alweer werd afgeschaft – voorzag in een sobere opvang voor asielzoekers. Na afschaffing in 1994 is de opvang overigens nog kariger geworden: alle asielzoekers verblijven nu in een opvangcentrum, een eigen huis voor kansrijke asielzoekers (onder de ROA nog mogelijk) is van de baan. In de jaren negentig wilde de overheid Nederland zo onaantrekkelijk mogelijk maken voor asielzoekers. Daarom werden asielzoekerscentra zo sober mogelijk gehouden. Vanuit hetzelfde motief werd de toegang tot de bijstand vervangen door een zakgeldregeling van circa dertig gulden per week. De opvang werd in 1994 uitgebreid met Aanmeldcentra (AC’s) waar een zeer snelle selectie binnen 48 uur plaatsvindt om mogelijk gegronde verzoeken van de duidelijk niet-gegronde of niet-ontvankelijke verzoeken te scheiden. Mensen die een duidelijk niet-gegrond verzoek indienen, worden meteen vanuit een AC teruggestuurd. Omdat steeds minder mensen in aanmerking komen voor een permanente status, moeten er ook meer mensen uitgezet worden. Dat uitzetten bleek praktisch vaak onmogelijk omdat de landen van herkomst niet meewerkten of als mislukte staten niet meer als staat functioneerden.

In november 2000 werd een nieuwe Nederlandse Vreemdelingenwet van kracht, die door PvdA-staatssecretaris van Justitie Job Cohen door de Tweede en Eerste Kamer was gesleept.[15] De wet beoogde en bewerkstelligde een daling van het aantal asielzoekers, duidelijker eisen aan toelating en kortere procedures. Direct vanaf 2001 begon een sterke daling van het aantal asielzoekers en het aantal toegelatenen.

In de loop van de jaren negentig kon de immigratie door de autochtone bevolking niet meer genegeerd worden. Het percentage niet-westerse allochtonen liep op tot 9%. Lokaal lag dat vaak veel hoger: in de drie grote steden viel in 2000 de helft van de jeugd in die categorie. Men kwam ook vaker met immigranten in aanraking door hun maatschappelijke stijging. Die riep een groot onbehagen op, vooral bij de lagere middenklasse die vreesde door die stijging zelf weer in de lagere klasse terug te vallen. De meest negatieve gevoelens wekte echter de instroom van asielzoekers. Die droeg een massaal en onvoorspelbaar karakter, leidde tot een verwarrende veelheid aan etnische groepen en leek ook geen einde te hebben. Algemeen werd aangenomen dat het niet om echte vluchtelingen ging maar om arbeidsmigranten ("gelukzoekers") of profiteurs. De problematiek van de gastarbeiders en de asielzoekers vloeide in de beeldvorming helemaal samen, niet onderkennend dat die groepen vaak tegengestelde kenmerken hadden: een laagopgeleide eerste generatie, lage werkloosheid en hoge criminaliteit tegenover een goed opgeleide eerste generatie, hoge werkloosheid en lage criminaliteit — asielzoekers zijn minder crimineel dan autochtonen met eenzelfde combinatie van leeftijd, geslacht en sociaaleconomische kenmerken.[16]

De politiek speelde echter, net als in de jaren zeventig, nauwelijks op deze gevoelens in. In 1991 en 1992 probeerde Frits Bolkestein het allochtonenvraagstuk op de politieke agenda te zetten, echter zonder veel effect. In deze jaren was de dominante ideologie die van het neoliberalisme en de "terugtredende overheid". Dit hield in dat de Staat zorgde voor een minimaal sociaal vangnet en een zo efficiënt mogelijke marktwerking. Verder diende de overheid zich buiten het maatschappelijke leven te houden. De culturele integratie van immigranten was aldus geen overheidstaak. Binnen deze denkwijze zou men eigenlijk vrije immigratie moeten toestaan. Het was al een grote tegemoetkoming aan nationalistische gevoeligheden dat men in feite de immigratie, de grenzen van de rechtstaat opzoekend, zo veel mogelijk probeerde in te perken. De economische integratie zag men als een groot beleidssucces gezien de teruglopende werkloosheid.

Ondertussen waren in de Verenigde Staten weer heel andere denkwijzen populair aan het worden. In 1991 kwam aan de Koude Oorlog een eind en richtte de Tweede Golfoorlog de aandacht op het Midden-Oosten. Samuel Huntington had het in 1992 over Botsende Beschavingen: de Westerse beschaving zou in conflict raken met de Islamitische beschaving, uit welke laatste ook een groot deel van de immigranten in Nederland afkomstig was. In 1995 sloot Pim Fortuyn hierbij aan met zijn boek De verweesde samenleving waarin hij stelde dat het neoliberalisme slechts een ideologische leegte had voortgebracht. Een nieuwe elite moest de massa weer bezielen door het scheppen van een vijandsbeeld. In 1997 publiceerde hij Tegen de islamisering van onze cultuur: Nederlandse identiteit als fundament waarin hij de islam als de vijand aanwees. Dit weerspiegelde een in die tijd opkomende verontrusting over een zogenaamde islamisering. In de jaren negentig verdubbelde het percentage moslims bijna, van 3% naar 5%, vanwege een ten opzichte van de autochtone bevolking hoger geboortecijfer, gezinsvorming en de instroom van islamitische asielzoekers. Die groei werd naar de toekomst geëxtrapoleerd zodat men vreesde dat de moslims in de loop van de eenentwintigste eeuw, zoal niet de meerderheid, dan toch een zeer invloedrijk deel van de Nederlandse bevolking zouden gaan uitmaken. Fortuyns werken kregen echter weinig aandacht. In januari 2000 publiceerde Paul Scheffer het essay Het multiculturele drama dat de integratieproblemen beklemtoonde en een instroom van anderhalf miljoen asielzoekers tot 2015 voorspelde. Ook dit drong nauwelijks door tot het grote publiek.

Immigratiemotieven allochtonen in 2003, bron: CBS

Vanaf de jaren negentig is de gezinshereniging afgenomen, dalend van 18.900 in 1999 tot 13.000 mensen in 2004.[20] De gezinsvorming bleef de eerste jaren van de eenentwintigste eeuw aanzienlijk: in 2003 haalde 39% van de niet-westerse allochtonen nog hun partner uit het land van herkomst.[21] De gezinsvorming steeg van 13.200 in 1999 naar 20.700 in 2003, waaronder 6800 Turken en Marokkanen, voornamelijk omdat mensen hun partner nog snel lieten overkomen voordat de strengere maatregelen ingingen.[22] Mensen die naar Nederland komen voor gezinshereniging of gezinsvorming vormden zo'n 28% van alle immigranten.[23]

Vanaf november 2004 is het beleid voor gezinsvorming verder aangescherpt. Er geldt nu een minimumleeftijd voor gezinsvorming van 21 jaar – die leeftijdsgrens geldt voor beide partners. De gezinsvormer moet daarnaast sinds 2000 over een inkomen beschikken van minimaal 100% van het minimumloon. Van 2004 tot 2010 gold zelfs een inkomenseis van 120% van het minimumloon, maar als gevolg van een uitspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie in de zaak Chakroun is die eis weer verlaagd. Verder moet de partner in spe sinds 2006 een inburgeringsexamen doen in het land van herkomst. Dit examen moeten migranten zelf betalen. Burgers van een EU-lidstaat die gebruikmaken van het recht op vrij verkeer, hoeven geen inburgeringsexamen te doen. Dit geldt echter niet voor de Nederlander die in zijn eigen land woont en van dit recht nog geen gebruik heeft gemaakt.

Het netto-effect van de maatregelen was dat de gezinsvorming door Turken en Marokkanen sterk en structureel afnam. Hierdoor waren er nu jaren met een vertrekoverschot voor die landen. In tegenstelling met het heersende beeld ging het daarna in 35% van alle gevallen van gezinshereniging of gezinsvorming om een autochtone Nederlander met een buitenlandse partner.[24] Ook vielen nu slechts 10% van de huwelijksmigranten onder de noemer Turkse en Marokkaanse "importbruiden".[24] Ook bestaat er nog steeds de misvatting dat er slechts laag opgeleiden naar Nederland komen terwijl 75% meer dan basisonderwijs heeft genoten en 38% minimaal een MBO-opleiding heeft afgerond.[24]

De dalende gezinsvorming versterkte het verschijnsel van de ook al dalende geboortecijfers en vruchtbaarheidscijfers onder Turken en Marokkanen. In 2006 was het totaal aantal kinderen dat een Marokkaanse vrouwelijke immigrant krijgt al gehalveerd tot 2,7 bij de cohorten 1965-1969 vergeleken met de cohorten 1945-1949. Daarbij begon de tweede generatie op steeds latere leeftijd kinderen te krijgen.[25] Van ongeveer 2005 af daalden bij deze groepen de absolute aantallen geboorten. Bij de tweede generatie zijn de vruchtbaarheidscijfers al volledig geconvergeerd met het, licht stijgende, autochtone niveau en liggen dus onder de vervangingswaarde. Door de jonge bevolkingsopbouw nemen deze groepen echter nog steeds in omvang toe, hoewel bij Turken de groei rond 2015 al sterk was afgevlakt, mede door een emigratieoverschot sinds 2012. Sinds 2000 begint zich ook langzamerhand een derde generatie te ontwikkelen, vooral bij de Surinamers. Die had in 2016 voor personen met een (gedeeltelijk) niet-westerse oorsprong een omvang van 120.000. Driekwart ervan was jonger dan twaalf jaar; een derde had één autochtone ouder. De westerse derde generatie was veel groter met 739.000 mensen.[26]

Asielzoekerscentrum De Lier

Sinds 2003 kent Nederland uitzendcentra, één op Schiphol en één op Zestienhoven (Rotterdam). Het aantal vluchtelingen in Nederland daalde vanaf 1994 met 52.580 vluchtelingen (een hoogtepunt) tot 9.780 in 2004. Nog steeds wordt de aanvraag tot verblijf vaak afgewezen, deze mensen worden via een uitzendcentrum uit Nederland ‘verwijderd’. Dat uitzetten gaat lang niet altijd goed, veel uitgeprocedeerde asielzoekers of mensen van wie de verblijfsvergunning is ingetrokken, verdwijnen in de illegaliteit. Het Rijk biedt hun geen enkele voorziening, waardoor mensen op straat komen te staan. Vaak vangen gemeenten deze personen op – hierover is sinds 2006 een felle discussie gaande tussen de gemeenten die een eigen zorgplicht hebben en de taak de openbare orde te handhaven en de IND die de prioriteit legt bij de uitvoering van het landelijke beleid. Mede om dit probleem beperkt te houden was er in 2007 een generaal pardon waarin aan 27.700 mensen die nog voor de Wet Cohen van 2001 asiel hadden aangevraagd, een verblijfsvergunning werd gegeven.

Het aantal mensen van de eerste en tweede generatie dat ten gevolge van asielimmigratie een verblijfsvergunning kreeg of genaturaliseerd werd, bedroeg begin 2015 ruim tweehonderdduizend. De vluchtelingencrisis van 2015 zal dit aantal structureel met een kwart vergroten.

Inwoners van landen binnen de Europese Unie zijn vrij om zich te vestigen binnen een ander land van de Europese Unie. Men heeft de status van Unieburger. Van oudsher bevindt zich in Nederland een groot aantal arbeidsimmigranten uit de buurlanden. Het totaal uit de "oude" staten van de EU groeide gedurende de eenentwintigste eeuw wat de eerste generatie betreft geleidelijk tot boven de 350.000.

Na de Val van het communisme in 1990, het "neerlaten van het IJzeren Gordijn", kwam er onmiddellijk een grote migratiestroom van het oude Oostblok richting het Westen op gang. Tot 2004 zwermden negen miljoen, overwegend jonge, mensen over de wereld uit, voornamelijk uit de Balkan en Oekraïne. In veel streken daar daalde de bevolking en stagneerde de economie als gevolg van deze beweging.

Door de toetreding tot de EU in 2004 van Grieks-Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië werd dit verschijnsel slechts iets meer gereguleerd; die landen leveren maar een minderheid van de Oost-Europese emigranten, waarvan het aantal in 2015 wereldwijd tot boven de twintig miljoen steeg. Verdere regulering vond plaats door de toetreding in 2007 van Bulgarije en Roemenië.

Noordwest-Europa, en ook Nederland, onderscheidt zich doordat zich hier vooral veel Polen bevinden. Van de ongeveer driehonderdduizend Oost-Europeanen die zich eind 2015 in Nederland bevonden, is ongeveer de helft Pools. In de zomer komen daar nog een vijftigduizend Poolse seizoensarbeiders bij. De arbeidsparticipatie onder de Polen is hoog en ligt boven het autochtone niveau.

Europeanen en anderen van "westerse" oorsprong maakten sinds 2003 ieder jaar de meerderheid van de instromende immigranten uit, meestal zo'n twee derden. Onder deze immigranten bevinden zich per jaar altijd enkele tienduizenden die in Nederland zijn geboren en daar weer terugkeren na eerder geëmigreerd te zijn.

Sinds 2001 is de emigratie uit Nederland naar het buitenland fors toegenomen. In 2003 noteerde Nederland voor het eerst sinds de jaren zestig een emigratieoverschot, wat ook het geval was in de volgende jaren tot begin 2008. In 2008 was er weer een immigratieoverschot. Eind jaren negentig lag de jaarlijkse emigratie rond de tachtigduizend, sinds 2011 ligt die tegen de honderdvijftigduizend.

Slechts een minderheid, ongeveer een derde, van de emigranten bestaat uit mensen die in Nederland geboren zijn. Daaronder bevinden zich ook mensen die net over de grens gaan wonen, "pensionados" en tweedegeneratieallochtonen. Desalniettemin laat een zekere globalisering zich gelden: de toegenomen mobiliteit en culturele integratie van de planeet maakt het hoogopgeleiden eenvoudiger elders een goede baan te vinden. Onduidelijk is of er per saldo van een braindrain voor Nederland kan worden gesproken. In 2018 concludeerde de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen dat er aan toponderzoekers evenveel Nederland binnenkomen als emigreren.[27]

De meerderheid van de emigranten bestaat uit immigranten die het land weer verlaten. Allochtonen zijn in de emigratie dus sterk, tienvoudig, oververtegenwoordigd. Dat geldt ook voor asielmigranten waarvan een derde al weer is vertrokken. Van de Somaliërs ging zelfs een ruime meerderheid na naturalisatie in Engeland wonen.

Na de strengere eisen in 2004 voor huwelijksimmigratie werd gevreesd dat die ontdoken zouden gaan worden door naar een Unieland te emigreren, daar te huwen met een partner buiten de EU en zich dan in Nederland opnieuw in te schrijven als gemeenschapsonderdaan. Hiervoor bedacht men de naam "België-route" of "EU-Route". In 2008 stelde het CBS dat er geen enkel bewijs was dat dit verschijnsel zich in enige belangrijke mate zou voordoen.[28]

In het begin van de eenentwintigste eeuw werd de integratie van immigranten tot een van de kernpunten van het beleid gemaakt. Algemeen heerste toen het beeld dat de integratie tot dan toe mislukt was door een "softe" benadering en het "doodknuffelen" van allochtonen. Met het doel tot een verklaring van dat falen te komen, evalueerde in 2003-2004 de Tijdelijke Commissie Onderzoek Integratiebeleid, beter bekend als de Commissie-Blok, in opdracht van de Tweede Kamer, op initiatief van de SP, het Nederlandse integratiebeleid van de voorgaande dertig jaar. Daarbij werd voorbijgegaan aan het gegeven dat pas sinds eind jaren tachtig een opzettelijk integratiebeleid gevoerd werd. De Commissie Blok kwam, gezien de aanzienlijke daling van de werkloosheid en verbetering van het opleidingsniveau, tot de conclusie dat het uitgangspunt van een volledige mislukking onjuist was omdat althans in de jaren negentig een goede voortgang geboekt was, hoewel er nog steeds grote achterstanden waren ten opzichte van de autochtone bevolking en zeker de hoge criminaliteit zorgwekkend was. De Tweede Kamer reageerde niet positief op het goede nieuws dat het allemaal wel meeviel en betreurde het gebrek aan concrete voorstellen ter verbetering van de situatie.

Men besloot de integratie van bovenaf op te leggen. Er kwam een uitbreiding van de Wet Inburgering Nieuwkomers van 1998, waarvan de Commissie Blok had aangegeven dat het effect gering was. In 2006 werd door de Wet Inburgering een inburgeringsplicht ingevoerd voor mensen tussen de zestien en vijfenzestig jaar, niet alleen voor nieuwe immigranten zoals in het oude systeem maar ook voor al in het land aanwezige allochtonen, de 'oudkomers'. De Raad van State dwong af dat zij die de Nederlandse nationaliteit verworven hadden hiervan werden uitgezonderd, wat een groep van zo'n kwart miljoen mensen overliet. De wet had als uitgangspunt dat er een ernstige taalachterstand bestond en dat deze een groot obstakel was op de arbeidsmarkt. Vandaar dat de inburgering de vorm kreeg van een volwasseneneducatie met cursussen Nederlands en kennis van de Nederlandse samenleving. De respons onder 'oudkomers' was gering. De grote groep die al een baan had, zag het als tijdverspilling; de klassen waren voor een belangrijk deel gevuld door oudere vrouwen die deze kans aangrepen hun isolement te doorbreken maar die daarna meestal nog steeds geen werk vonden. In 2007 kwam er daarom het Deltaplan Inburgering dat de gemeenten de regie gaf. In 2009 mochten deze de inburgering verplicht opleggen. Het bleek dat op grond van het associatieverdrag tussen Turkije en de EU Turken van deze plicht vrijgesteld waren. In het gedoogakkoord van 2010 werd opgenomen dat het niet slagen voor het inburgeringsexamen zou gaan leiden tot uitzetting. Deze maatregel is in 2013 ingevoerd maar is in feite alleen toepasbaar op gezinsmigranten waarvan het gezinsleven is beëindigd, bij voorbeeld door een scheiding. In 2013 werd als bezuinigingsmaatregel de verantwoordelijkheid geheel bij de immigrant gelegd. De slagingspercentages halveerden. De 'oudkomers' werden in 2013 vrijgesteld.

Juist in deze periode van grote aandacht voor inburgering stagneerde de economische en culturele integratie. In 2000 knapte de Internetzeepbel en de werkloosheid liep van 2001 tot 2005 geleidelijk op tot boven de 6%. Na een kort herstel kwam in 2008 de Bankencrisis, gevolgd door een derde recessie tussen 2011 en 2013, waarna de werkloosheid begin 2014 boven de 9% lag. De niet-westerse allochtone werkloosheid liep tussen 2008 en 2014 op van 9,9% naar 19,6%. Daarbij vervulden de immigranten weer de oude rol van arbeidsreserve. Er was bij hun sprake van een onevenredige verslechtering van de situatie wat de verborgen werkloosheid betrof. Terwijl bij autochtonen de netto-arbeidsparticipatie in die jaren slechts afnam van 69,2% naar 67,9% doordat grote jaarcohorten oudere niet-actieven bejaard werden, daalde zij bij de niet-westerse allochtonen van 56,4% naar 48,4%.[29]

In het onderwijs verbeterden zich bij allochtonen geleidelijk aan het opleidingsniveau en de schoolresultaten.[30] Het bezit van een eigen huis nam sterk toe, bij Turken tot 46% in 2015.[31] De grote maatschappelijke aandacht voor hun geloof zorgde er bij moslims voor dat ze zich hun religieuze identiteit veel explicieter bewust werden. Een deel van de jeugd maakte nu een bewuste keus voor dat geloof, soms voor de strenge richting van het salafisme.[32] In 2017 kwam er voor het eerst een partij in de Tweede Kamer met een meerderheid van moslimkiezers, DENK die drie zetels haalde. De in de jaren negentig nog zo gevreesde snelle islamisering deed zich in feite niet voor, als gevolg van de lagere asielimmigratie, lagere huwelijksimmigratie en dalende geboortecijfers. Doordat nu alleen belijdende moslims werden meegeteld, bleef het door het CBS gemeten percentage vergeleken met het jaar 2000 zelfs constant op 5%. In de hele westelijke wereld doet zich sinds 2005 een opvallende en nog niet goed verklaarde sterke daling in de misdaadcijfers voor, zo ook in Nederland waar de aantallen verdachten bij autochtonen en alle groepen niet-westerse allochtonen met ongeveer een derde afnamen.[30] De onderlinge verhoudingen bleven zo min of meer gelijk zodat er slechts sprake was van een zeer lichte assimilatie. Tussen 2005 en 2015 daalde het percentage niet-westers allochtone gedetineerden, inclusief grensoverschrijdende misdaad door niet-ingezetenen, van 46,6% naar 44,5%. De daling werd niet veroorzaakt doordat de derde generatie immigranten niet wordt meegeteld aangezien slechts een zeer klein aantal daarvan al volwassen is. In 2015 zaten op ieder gegeven moment gemiddeld zo'n 1800 niet-westerse allochtonen een gevangenisstraf uit waaronder een vierhonderd Marokkanen.

De kritische houding ten opzichte van de immigratie waarin allerlei vermoede negatieve aspecten aan de orde werden gesteld, leidde ook tot de roep de kosten daarvan te berekenen. De indruk was algemeen dat die zeer hoog waren geweest, niet alleen absoluut maar ook relatief tot het nationaal inkomen als geheel, en dat voortgaande immigratie het handhaven van een moderne verzorgingsstaat op den duur onmogelijk zou maken. Tegelijkertijd was er grote weerstand om bevolkingsgroepen als een kostenpost te gaan behandelen. Nadat in 2009 het kabinet om die reden geweigerd had een onderzoek uit te voeren, liet de PVV Nyfer dat doen. Dit onderzoeksinstituut concludeerde in 2010 dat tegen constante jaarlijkse kosten voor de Staat van 7,2 miljard euro, ongeveer 1% van het BNP, een jaarlijkse per saldo immigratie kon worden volgehouden van 19.000 niet-westerse allochtonen, ongeveer het gemiddelde over de afgelopen decennia en tevens de voorspelling van het CBS voor de toekomst.[33] De kosten waren berekend over de volle levensduur van de immigrant en diens directe nakomelingen. Iedere nieuwe jaarlijkse groep van 19.000 immigranten zou dus over een kleine eeuw van de Staat per saldo die ruim zeven miljard vergen, dus een tachtig miljoen per jaar. Bij een direct stopzetten van de immigratie nemen de kosten zo slechts zeer geleidelijk af.

Opvallend is dat de kosten niet steeds verder oplopen. Dat kwam omdat het onderzoek gebaseerd was op een CPB-model uit 2003 waarin werd aangenomen dat de derde generatie dezelfde economische kenmerken had als autochtonen en de tweede generatie daar tussenin lag.[34] Het model was geen historisch onderzoek maar baseerde zich grotendeels op de situatie eind jaren negentig. Het weerspiegelde dus niet de gunstiger omstandigheden rond 1970 of de juist ongunstige toestand eind jaren tachtig. Het leverde geen goede schatting op van al gemaakte kosten daar de hoogste uitgaven nog moesten komen als de immigranten bejaard waren geworden; de zeven miljard per jaar bij Nyfer waren maar een gemiddelde. Het model richtte zich op de effecten van immigratie op algemene regelingen en liet speciaal beleid buiten beschouwing. Verder vielen de netto winsten van ondernemers er buiten.[35] Het model is bekritiseerd omdat de aannamen ervan tot een te negatieve uitkomst zouden kunnen leiden. De focus op het saldo per generatie miskende dat immigratie een discontinuïteit, de "immigratieschok", vertegenwoordigt die vooral sterk uitwerkt bij de intergenerationele overdrachten. Een immigrant betaalt via zijn premies en belastingen niet voor de onderhouds- en zorgkosten van zijn ouders maar van die van de bejaarde autochtone bevolking. De derde generatie, die er zonder die immigratie niet geweest zou zijn, betaalt weer voor de kosten van de tweede generatie immigranten, welke hun saldo negatief maken. Verder waren mogelijke verschuivingen in de sociale stratificatie niet meegenomen. Daarmee wordt in dit verband het verschijnsel bedoeld dat immigranten, door de laagstbetaalde functies te vervullen en als arbeidsreserve te dienen, het autochtonen mogelijk maken te werken en hogere posities in te nemen, en zo indirect de staatsinkomsten uit premies en belastingen verhogen.[36] Internationaal empirisch onderzoek heeft meestal tot uitkomst dat arbeidsimmigratie slechts een gering effect heeft, positief of negatief, op de werkgelegenheid en het absolute uitgavenniveau aan sociale uitkeringen in West-Europese landen.[37]

Voor recente arbeidsimmigranten wordt meestal aangenomen dat het saldo batig is. Een studie van SEO Economisch Onderzoek concludeerde dat er in 2016 371.000 werkkrachten uit Midden- en Oost-Europa in Nederland werkzaam waren. Hun arbeid stond gelijk aan 156.000 manjaren en droeg voor ruwweg elf miljard euro bij aan het BBP. Ongeveer zes miljard daarvan kwam als netto loon en premies ten goede aan de immigranten zelf; vijf miljard kwam als toegevoegde waarde aan werkgevers en overheid ten bate. De opbrengst voor de overheid in de vorm van belastingen en premies is voorlopig hoger dan de extra uitgaven aan collectieve voorzieningen die deze immigratie met zich meebrengt. Er zijn geen of nauwelijks negatieve effecten op de totale werkgelegenheid van de autochtone bevolking.[38]