Uitbreiding van de Europese Unie

Wanneer een land lidmaatschap van de EU heeft aangevraagd wordt dit voorgelegd aan de Europese Raad. De Europese Commissie geeft een formeel advies uit, maar de Raad beslist uiteindelijk om de aanvraag al dan niet in behandeling te nemen. Wanneer er unaniem door de Raad wordt ingestemd kunnen de onderhandelingen worden geopend en is het land een officiële kandidaats-lidstaat.

Om een aanvraag succesvol te maken moet sowieso zijn voldaan aan de volgende criteria:[1]

• Het land ligt geheel of gedeeltelijk in Europa (uitgezonderd Cyprus dat volledig op een Aziatisch eiland ligt).
• Het respecteert de beginselen van vrijheid en democratie, het eerbiedigt de mensenrechten en de fundamentele vrijheden, en het is een rechtsstaat.
• Het voldoet aan de Criteria van Kopenhagen die zeggen dat een kandidaat-lidstaat:
  • stabiele overheidsinstellingen moet hebben die de democratie, de rechtsorde, de mensenrechten en het respect voor en de bescherming van minderheden garanderen;
  • een functionerende markteconomie moet hebben, evenals de mogelijkheid om te gaan met de concurrentiedruk van de marktwerking in de Unie;
  • het vermogen moet hebben om de verplichtingen van het lidmaatschap op zich te nemen, wat met name inhoudt dat de doelstellingen van een politieke, economische en monetaire unie worden onderschreven.

Noord-Macedonië vroeg EU-lidmaatschap aan op 22 maart 2004. Op 9 november 2005 gaf de Europese Commissie een positief advies, dat op 17 december 2005 is overgenomen door de Europese Raad.

Montenegro heeft op 15 december 2008 het lidmaatschap van de Europese unie aangevraagd. De huidige EU-lidstaten zijn op 17 december 2010 akkoord gegaan met deze aanvraag en Montenegro heeft hiermee de status verworven van kandidaat-lid. Er is nog geen definitieve datum bepaald waarop de toetredingsonderhandelingen kunnen beginnen; gezien de ongerustheid die bestaat over de corruptie en criminaliteit in Montenegro. De regering van Montenegro dient eerst maatregelen te treffen op deze gebieden voordat er door de Europese Commissie een begindatum voor de toetredingsonderhandelingen wordt vastgelegd.

De voor EU-zaken verantwoordelijke vicepremier Bozidar Djelic heeft op vrijdag 23 januari 2009 bekendgemaakt dat Servië tijdens het voorzitterschap van Tsjechië een aanvraag zal indienen om toe te treden tot de Europese Unie. Vicepremier Alexandr Vondra van Tsjechië zei de ambitieuze plannen van Servië toe te juichen, maar waarschuwde dat het jaren zal duren voor Servië daadwerkelijk zal kunnen toetreden. Eén belangrijke eis was dat Servië de wegens genocide aangeklaagde Ratko Mladic zou uitleveren. Nadat Ratko Mladic op 26 mei 2011 werd aangehouden, zei de Servische president Boris Tadic dat de toetreding van Servië tot de Europese Unie een stap dichterbij was gekomen[2]. Op 22 december 2009 vroeg Servië het Europese lidmaatschap aan en op 12 oktober 2011 werd het benoemd tot kandidaat-lid[3].

Turkije onderhandelt sinds 4 oktober 2005 met de EU over toetreding. Het screenproces is gestart op 20 oktober 2005. Het is onbekend wanneer en zelfs onzeker of Turkije toe zal treden tot de Europese Unie. In Frankrijk is door een eerdere regering een amendement aan de Franse grondwet toegevoegd dat een referendum nodig zou maken in geval van een Turkse toetreding. Een latere Franse regering heeft aangegeven niet negatief tegenover een eventuele toetreding te staan.

Albanië heeft op 28 maart 2009 officieel het lidmaatschap aangevraagd van de Europese Unie. De Europese commissie heeft enthousiast op de aanvraag gereageerd. Op 23 juni 2014 hebben de 28 lidstaten van de EU positief belist en Albanië de status toegekend van kandidaat-lidstaat.

Het Balkanland Bosnië en Herzegovina en de politieke entiteit Kosovo hebben van de EU te horen gekregen dat ze op termijn lid kunnen worden van de EU. Hun toetreding heeft voor de EU meer prioriteit dan die van Oekraïne en het geografisch grotendeels buiten Europa liggende Georgië. Op 15 februari 2016 diende Bosnië en Herzegovina een aanvraag tot het lidmaatschap in.[5]

De toetreding van Kosovo staat voor enkele grote problemen aangezien slechts 23 van de 28 lidstaten Kosovo als onafhankelijke staat erkennen. Cyprus, Griekenland, Roemenië, Slowakije en Spanje erkennen Kosovo niet. Toch heeft de EU beloofd dat Kosovo (volgens Resolutie 1244) perspectief heeft in de EU.

De IJslandse premier Halldór Ásgrímsson sprak op 8 februari 2006 de verwachting uit dat IJsland in 2015 lid zou zijn van de EU. Hij gaf aan dat een en ander samen zou hangen met de toekomstige ontwikkeling van de eurozone, in het bijzonder in relatie tot de IJslandse visexport. Er werd een commissie ingesteld om te bekijken hoe de visserijbelangen van IJsland kunnen worden beschermd in geval van EU-lidmaatschap. IJsland is momenteel onderdeel van de Europese Economische Ruimte, wat de toetreding in zeker opzicht gemakkelijker kan maken.

In juli 2009 zette het Alding, het IJslandse parlement, het licht op groen voor een officieel verzoek tot EU-toetreding. IJsland vroeg op 23 juli 2009 het lidmaatschap van de Europese Unie aan. Op de Europese Raad van 17 juni 2010 werd de kandidatuur voor toetreding van IJsland tot de Europese Unie officieel goedgekeurd[6] en de toetredingsonderhandelingen werden op 27 juli 2010 officieel opgestart. Door tussentijdse verkiezingen in IJsland kwamen ze in 2013 weer stil te liggen. Op 22 mei van dat jaar kondigde de na de verkiezingen aangetreden centrumrechtse regering van IJsland aan eerst een referendum te zullen uitschrijven over de vraag of het land überhaupt moet toetreden tot de Unie. Dit referendum werd afgeblazen. Op 12 maart 2015 trok IJsland zijn toetredingsverzoek in.[7]

Liechtenstein is onderdeel van de Europese Economische Ruimte, maar wordt over het algemeen te klein geacht om apart toe te kunnen treden.

Noorwegen heeft tot twee keer toe geprobeerd toe te treden tot de Unie, respectievelijk in 1972 en in 1994, maar beide keren werd het lidmaatschap door de Noorse bevolking in een referendum afgewezen. Het land is samen met IJsland en Liechtenstein onderdeel van de Europese Economische Ruimte.

Zwitserland heeft geprobeerd toe te treden tot de Unie, maar de bevolking heeft in een referendum in 2001 het EU-lidmaatschap afgewezen. Wel zijn er bilaterale verdragen gesloten tussen de EU en Zwitserland, waardoor in het land in feite al veel Europese wetgeving geïmplementeerd is.

De EU (blauw) en de landen van het Oostelijk Partnerschap (groen).

Het Oostelijk Partnerschap is een samenwerkingsverband tussen de Europese Unie en zes voormalige Sovjetrepublieken in Oost-Europa en de Kaukasus, te weten Armenië, Azerbeidzjan, Georgië, Moldavië, Oekraïne en Wit-Rusland. Het Oostelijk Partnerschap werd op 7 mei 2009 te Praag opgericht en doelt voornamelijk op de verbetering van politieke en economische relaties met die landen. Voor Europa zou deze samenwerking zorgen voor meer stabiliteit en veiligheid aan de oostkant. Op 27 juni 2014 werd de stabilisatie- en associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne, Moldavië en Georgië getekend.

Oekraïne en Georgië hebben na de revolutie in hun land aangegeven in de toekomst toe te willen treden tot de Europese Unie. De Europese Unie reageert, gezien het huidige debat over de toetreding van Turkije, vooralsnog terughoudend op deze voorstellen. Wegens de revolutie in Oekraïne en de annexatie van de Krim door Rusland zijn de relaties met de twee landen sinds eind 2013 versterkt. Beide landen streven tevens naar een lidmaatschap van de NAVO.

Moldavië is het armste land van Europa, en kampt daarnaast met tal van andere organisatorische problemen. Heel wat Moldaviërs kunnen vrij door de EU reizen omdat zij een Roemeens paspoort hebben gekregen.

Azerbeidzjan tekende op 29 november 2013 een verdrag met de EU over visa. Door het verdrag wordt er gehoopt dat het makkelijker en goedkoper moet worden voor mensen uit Azerbeidzjan om een visum te krijgen voor de EU en omgekeerd. Onderhandelingen met Azerbeidzjan over een associatieakkoord zijn geschorst en in februari 2016 zijn nieuwe onderhandelingen gestart om tot een nieuw akkoord te komen. Azerbeidzjan is geen volwaardige democratie zoals Oekraïne en Georgië; samenwerking vindt met name plaats op gebied van de economie en energiezaken. Azerbeidzjan heeft niet de aspiratie om lid te worden van de EU.

Armenië maakt deel uit van het Oostelijk Partnerschap, en ziet zichzelf als een 'Europees land'. Het land heeft zeer nauwe banden met Rusland. De EU is derhalve terughoudend wat betreft toenadering tot dit land. Samenwerking vindt met name plaats op cultureel gebied. Armenië heeft de wens ooit toe te treden tot de EU.

De premier van het Afrikaanse Kaapverdië, José Maria Neves, heeft laten weten dat hij een aanvraag tot lidmaatschap wil indienen. Hij wordt hierin gesteund door Spanje en Portugal (die de eveneens voor Afrika liggende Canarische Eilanden als voorbeeld stellen).

In de euforie bij de val van het communisme begin jaren negentig in de voormalige Sovjet-Unie werd door sommigen zelfs al gesproken over een eventuele toetreding van Rusland tot de Unie. Deze zou dan uiteindelijk reiken van de Atlantische Oceaan tot de Grote Oceaan. Al snel werden deze voorstellen als onpraktisch terzijde geschoven. Volgens deskundigen moet er nog veel te veel veranderen in de Russische samenleving en mentaliteit voor een dergelijke optie. Ook het heroplevend Russische nationalisme is een obstakel voor een eventuele (op lange termijn) toetreding tot de Europese Unie.

Marokko diende op 20 juli 1987 een aanvraag in voor EU-lidmaatschap. De EU-lidstaten wezen deze aanvraag af omdat Marokko geheel buiten Europa ligt. Eind 2008 werd Marokko "geavanceerde status" toebedeeld door de EU. Dit wil zeggen dat Marokko meer dan een bondgenoot is, maar minder dan een lidstaat. Dit is de hoogste status die een land kan krijgen buiten de EU.