Friezen

In de 6e of 7e eeuw v. Chr. werden de kwelders van het noordelijke kustgebied gekoloniseerd door de proto-Friezen, waarschijnlijk vooral Germaanse boeren uit Drenthe. Tot het thuisland van de Indo-Europeaanse Germanen worden de gebieden van de Harpstedt- en Jastorfcultuur (oostelijker) gerekend.[1] De nieuwe bewoners brachten een type aardewerk mee, 'Ruinen-Wommels', dat bekend is van de Drentse zandgronden. Dat aardewerk werd ook in het Noord-Duitse kustgebied aangetroffen en daarom heeft men ook wel gedacht dat de Friezen van daar naar het westen waren getrokken. De proto-Friezen ontwikkelden in Oostergo en Westergo het 'streepbandaardewerk', waarmee de verspreiding van de Friezen kan worden bepaald. Het kwam in de 1e eeuw voor in heel het Nederlandse kustgebied en ook in het centrale rivierengebied.[2]

Om zich tegen hoog water te beschermen wierpen de Friezen terpen (van thorp, dorp) op, waarop ze zich veilig konden terugtrekken. Ze werden eerder wierden en werfen genoemd, vandaar de namen Leeuwarden en Bolsward. De vroegste terpen zijn in Westergo te vinden. Om geen gebrek aan drinkwater te hebben groef men op de terpen dobben (waterkuilen), waarin regenwater werd opgevangen. Men leefde vooral van veeteelt. In het westelijk kustgebied was men tegen de zee beschermd door strandwallen. Al in de vroege ijzertijd (800 v. Chr. - 0) trokken kolonisten van het westelijke strandwallengebied de achterliggende drassige veengebieden in. Het gebied ten zuiden van de Maasmonding bleef grotendeels onbewoond, maar in de duinstrook aan de Scheldemonding ontstonden de handelshavens Walacria (Domburg) en Scaltheim (Westenschouwen).

De oudste geschreven getuigenis van het grondgebied van de Friezen komt van de Griekse ontdekkingsreiziger Pytheas van Massalia, die rond 325 voor Christus, het gebied van de hedendaagse Duitse Bocht en centraal Noorwegen bereikte. "Op een waddengebied van de oceaan genaamd Metuonis, dat een omvang van 6000 stadiën heeft, ligt daar niet ver vandaan het eiland Abalus (Helgoland?), waar in de lente barnsteen verzameld wordt." Dit is de eerste vermelding van Helgoland (Abalus) en de zuidelijke Noordzeekust.[3] Barnsteen behoort tot de oudste handelsgoederen.

Volgens de Renaissancistische oorsprongsmythe van Suffridus Petrus (1527-1597) stamden de Friezen van koning Friso, de zoon van de Indiase koning Adel, een afstammeling van Noach. Pierius Winsemius (1586-1644) nam het verhaal daarna op in zijn Chronique ofte historische geschiedenis van Vrieslant.

De Friezen worden tot de Ingvaeones gerekend. De Ingvaeones zijn de Germaanse volken die langs de Noordzeekust voorkomen. De Ingaevones stamden, volgens de Germanen zelf in hun oeroude liederen, met hun broederstammen Hermiones en Istaevones af van hun stichter en stamvader Mannus, de zoon van Tuisto, die uit de aarde werd geboren. In zijn boek Germania verdeelt Tacitus de Frisii (op grond van hun krachtsverhoudingen) onder in maioribus minoribusque Frisiis (grote en kleine Friezen). Tevens is het niet met zekerheid te zeggen hoe de relatie tussen Frisii en Frisiavones is, die (onder andere) door Plinius de Oudere in één adem worden genoemd. Naar huidige inzichten stammen de tegenwoordige Friezen niet af van de Frisii van Tacitus, maar van landverhuizers uit de 5e en 6e eeuw die de kust van Nederland en Duitsland koloniseerden.

De aanwezigheid van Romeinen in Friesland begint met de Romeinse generaal Drusus wanneer hij in 12 v.Chr. zijn campagne in Germania voert. Als deel van deze veldtocht ontmoette hij ook de Friezen (Frisii), die zich zonder verdere tegenstand onderwierpen, troepen leverden en Drusus, die op het Wad in de problemen kwam tegen de Chauken, uit de brand hielpen. Drusus legde de Frisii een matige schatting in koeienhuiden op, aangezien de Friezen niet rijk waren.

De Romeinse geschiedschrijver Tacitus[4] vermeldt dat de Frisii zich in twee secties aan de monding van de Rijn hadden gevestigd, maar aangenomen wordt, dat de meest westelijke groep daarvan pas na de neergeslagen Bataafse Opstand onder aanvoering van Julius Civilis (70 na Chr.) in het gebied van de Cananefaten, (Zuid) Holland, aankwam. Het precieze verloop van deze zuidwestelijke expansie is onbekend. Waarschijnlijk ging het om losse verhuizingen langs het kustgebied tot diep in Vlaanderen,[5] en niet om territoriale uitbreidingen op staatkundig gebied. Dit proces wordt verondersteld al vroeg in de Romeinse tijd te zijn begonnen en bereikte waarschijnlijk zijn hoogtepunt in de derde eeuw. Bij de staatkundige inlijving van het hele gebied door de Franken onder Karel de Grote (785) zou het al geruime tijd op zijn retour zijn geweest. Het sterk inguaeoonse karakter van het Zeeuws en het West-Vlaams wordt soms als argument genoemd voor een diepe Friese invloed, maar de Lex Frisionum (opgesteld in de 8e eeuw) spreekt slechts over een verbreiding van het Friese gezag tot aan de Belgische rivier Zwin. Wegens het ontbreken van elke verwijzing naar Friese deelname aan de Angelsaksische invasie van Brittannië en het toch ruimschoots aangetoonde Friese aandeel in de Germaanse kolonisatie van Engeland, wordt soms wel gepostuleerd, dat de Frisii al vóór de Angelsaksische invasie via Vlaanderen Engeland c.q. Kent[6] hadden bereikt. De archeologisch aangetoonde ontvolking van Friesland begon al in de tweede helft van de derde eeuw en wordt soms als een aanwijzing gezien voor een massale emigratie. Die zou dan vreedzaam zijn begonnen binnen de jurisdictie van het Romeinse Rijk.

Aangenomen wordt dat veel Friezen tijdens de Grote Volksverhuizing naar Kent, East Anglia en Lincolnshire zijn getrokken. In de Historia ecclesiastica gentis Anglorum van Beda worden de Friezen echter om onbekende redenen niet genoemd onder de drie belangrijkste Germaanse stammen die zich in Engeland vestigen: "Zij die over de zee kwamen waren van de drie machtigste Germaanse naties, Saksen, Angelen en Juten." (Boek I Hoofdstuk XV)

De Anglo-Saxon Chronicle vermeldt de Friezen evenmin tussen de stammen die zich in Brittannië vestigden. Alleen de Byzantijnse geschiedschrijver Procopius († na 562) noemt de Friezen (als "Phrissones", een transcriptie van Frisiavones) naast de Britten ("Brittones") en Angelen ("Angiloi") als een van de drie stammen die Brittannië bewoonden.[7] Plaatsnamen als Friston en Freeston herinneren desondanks aan de invloed van de Friezen in Engeland.

Er is geen aantoonbaar bewijs voor continuïteit in de bewoningsgeschiedenis van het noorden van Nederland. In 1951 onderbouwde P. Boeles in zijn boek "Friesland tot de elfde eeuw" dat alle bewijzen ontbreken voor een aaneensluitende bewoningsgeschiedenis op de Friese terpen. Hij wees op het samenvloeien van Friese en Angelsaksische cultuur. Het begrip "Friezen" had volgens hem sinds de Grote Volksverhuizing vooral een politieke inhoud, en niet zozeer een etnische. De bevolkingsgroei in deze periode bestond waarschijnlijk deels uit Angelen en Saksen - Angelsaksen of 'nieuwe Friezen'.

Men gaat er tegenwoordig van uit, dat naast de migratie naar Engeland, de achtergebleven Frisii al vroeg samensmolten met de nieuwkomers en dat de zuidoostelijke groep Frisii van de tweede helft van de 3e eeuw samensmolt met een groep van stammen waaronder de Bructeren, Tubanten en Chamaven. Uit deze laatste groep ontstonden de Salische Franken, die als feitelijke stichters van het Merovingische Rijk een leidende rol gingen spelen binnen de stam der Franken. Een oostelijker deel van de Frisii is rond dezelfde tijd opgegaan in de Saksen.

De nieuwe Friezen golden als een volk van zeevaarders: de Noordzee werd indertijd "Mare Frisicum" genoemd. Het huidige Utrecht en het toen nog grotere Dorestad, beide vanaf de zevende eeuw afwisselend in de invloedssfeer van de Franken en Friezen, waren net als Medemblik[8] belangrijke Friese plaatsen. Dorestad en Medemblik als handelsplaatsen, Utrecht[9] als plaats waar Friese koningen resideerden.

De Friezen werden later dan de Franken gekerstend. Tot die tijd gold Fosite als hun voornaamste stamgod.

Fries gebied rond 700.

In de tweede helft van de 7e eeuw bewoonden de Friezen het kustgebied van het Zwin bij Brugge in België tot aan de Wezer in Duitsland. Na de Grote Volksverhuizing was hier een heidens koninkrijk ontstaan, dat omstreeks het jaar 650 te maken kreeg met de Frankische expansie vanuit het zuiden. Dit resulteerde in de Fries-Frankische oorlogen en uiteindelijk de kerstening van de heidense Friezen door vooral Frankische en Anglosaksische missionarissen. De inzet van de gewapende conflicten gedurende deze Fries-Frankische oorlogen betrof meestal de beheersing van de delta tussen Rijn en Maas. Gedurende de oorlogen met de Franken was Aldgisl enigszins tolerant tegenover het Christendom, zijn opvolger Radboud is daarentegen bekend geworden als een heidense koning die het christendom vijandig gezind was. Bij de dood van Radboud in 719 liet hij een groot en heidens Friesland na.

In het jaar 734 veroverde Karel Martel het westelijke deel van het Friese Rijk. Daarbij sneuvelde Poppo, de vermoedelijke opvolger van Redbad, in de Slag aan de Boorne als de laatste "Friese koning" die over het gehele Friese rijk heerste. Magna Frisia is een moderne benaming voor het Friese rijk in de periode dat het op zijn grootst was (650-734). In de middeleeuwse geschriften wordt het gebied aangeduid onder de Latijnse benaming Fresia.

In het jaar 785 veroverde Karel de Grote het laatste overgebleven deel van het eerdere Friese Rijk, het oostelijke gebied tussen de Lauwers en de Wezer. In het Frankische Rijk kregen de verschillende volken een bepaalde vorm van autonomie. Om die reden liet hij aan het einde van de 8e eeuw van de verschillende veroverde stammen het stamrecht schriftelijk vastleggen, zo ook de Lex Frisionum, het stamrecht van de Friezen.

Rond 800 migreerden groepen Friezen naar de huidige Noord-Friese eilanden tussen Eiderstedt en Sylt. De Friezen die in de Uthlanden woonden, vielen onder de Deense kroon. Grofweg in de 11e eeuw vond een tweede Friese migratiegolf plaats, namelijk naar de westkust van Zuidjutland (het latere hertogdom Schleswig) tussen de rivieren Eider en Vidå. Mogelijk hield het koloniseren van het kustgebied van Noord-Friesland verband met de Frankische expansie, want de Noord-Friezen woonden buiten het machtsbereik van de Karolingische dynastie, dat eindigde aan de rivier de Eider.

Onder de Frankische heerschappij werden de Friezen tussen het Zwin en de Wezer gekerstend. Voor het jaar 800 was het voornamelijk de Friese adel, die het nieuwe geloof aanhing; bij de gewone bevolking duurde dat proces beduidend langer. De Friezen die naar de kust van Zuidjutland waren verhuisd, werden pas in de 11e eeuw gekerstend, waarbij de Frankische heerschappij geen enkele rol meer speelde. De Friezen werden onder Karel de Grote niet verplicht om soldaten te leveren aan het Frankische leger.

Na de deling van het Frankische Rijk onder de erven van Karel de Grote hoorde het Friese gebied vanaf 843 tot het Middenrijk van Lotharius I. Na de nederlaag van Lotharius I werd het Middenrijk grotendeels, waaronder het gebied van het vroegere Friese rijk, een onderdeel van het Oost-Frankische Rijk, waaruit in de 10e eeuw het Heilige Roomse Rijk ontstond.

De twee migratiegolven van Friezen naar Noord-Friesland rond het jaar 800 en in de 11e eeuw, alsmede het ontstaan van het Graafschap Holland zuidelijk van Alkmaar in de 10e en 11e eeuw, betekenden een verschuiving in het kerngebied van de Friezen.

1. Omstreeks het jaar 700 lag het Friese woongebied tussen het Zwin en de Wezer.
2. Omstreeks het jaar 1200 lag het Friese woongebied tussen Alkmaar en de rivier de Vidå in Denemarken.

De zuidelijker gebieden waren toen bestuurlijk ingevoegd in Holland en Zeeland en hun bevolking werd geassimileerd in daar geldende taalkundige identiteiten. De gebieden westelijk van de zich uitbreidende Zuiderzee zouden, na lange strijd, in de 14de eeuw eveneens voorgoed opgenomen worden in het Graafschap Holland en in de 16de en 17de hun Friese taal grotendeels verliezen.

Fries gebied rond 1300.

Door de Frankische machthebbers, en later het Heilige Roomse Rijk, werden graven ingesteld die over de Friezen heersten. Na het verdrijven van deze graven begon een periode die in de geschiedschrijving als Friese vrijheid bekend is geworden. Deze soms sterk geromantiseerde, maar toch bemerkenswaardige periode werd gekenmerkt door een eigen bestuurlijk systeem. Dit bestuurlijke systeem was bepalend voor Friesland tussen Zuiderzee en Wezer in de tweede helft van de middeleeuwen. Over het hele gebied vormden zich kleine landgemeenten, die vaak een grote mate van autonomie en eigen rechtspraak kenden. De Friezen beriepen zich op de vrijheidsprivileges van Karel de Grote, die eigenlijk door een van zijn opvolgers werden verleend. Anders dan in de rest van Europa was er in Friesland geen sprake van een feodaal systeem. De Friese landen, symbolisch ook wel de Zeven Friese Zeelanden genoemd, werden rijksonmiddellijk verklaard en vielen als zodanig alleen onder direct keizerlijk gezag. De vertegenwoordigers van de Friese landen tussen de Zuiderzee en de Wezer troffen zich in de 13e en 14e eeuw bij de Opstalboom om o.a. gemeenschappelijke besluiten te nemen en recht te spreken.

Friese vlaggen bij het Interfriese Congres van 2006

In Nederland zijn de Friezen de enige erkende nationale minderheid. In Duitsland zijn de Friezen met de Denen en de Sorben, alsmede de in Duitsland levende Roma en Sinti, erkend als een van de vier nationale minderheden binnen die staat.

Verschillende organisaties uit Westlauwers Friesland (Provincie Friesland), Oost- en Noord-Friesland hebben in elk van deze drie gebieden een Friese Raad. Deze drie secties zijn alle drie vertegenwoordigd in de Interfriese Raad, een samenwerkingsorgaan van de drie Frieslanden, die zich met name inzet voor culturele uitwisselingen.

Binnen Nederland is er een partij die zich bijzonder inzet voor het Friese volk: de Friese Nationale Partij. Naast deze partij deed de in 2006 opgerichte en in 2011 weer opgeheven partij DeFriezen mee aan de verkiezingen in de provincie Friesland. De wettelijk erkende Deense minderhedenpartij, de Südschleswigscher Wählerverband (SSW), werkt sinds haar oprichting samen met de nationale Friezen die met name voortkomen uit de Friisk Foriining. Deze partij vertegenwoordigt hiermee de Friezen uit Noord-Friesland. In Oost-Friesland zijn er meerdere Friese belangenorganisaties en de politieke partij Die Friesen. Daarnaast zijn er nog enkele politieke organisaties die zich in de verschillende Frieslanden opkomen voor de Friese belangen.

De Friese talen

In Nederland en Duitsland zijn de Friezen als nationale minderheid erkend. Het vaststellen van de grootte van deze groep is lastig, omdat eenieder zich tot de erkende nationale minderheid mag rekenen en de staat niet mag bepalen wie Fries is en wie niet.

Het spreken van een van de Friese talen kan als een kenmerk van het "Fries-zijn" worden beschouwd. Hierdoor valt er echter een grote groep Friezen af, met name in Oost-Friesland, die geen Fries spreken, maar zichzelf desondanks als Fries beschouwen. De grootste groep taal-Friezen woont in de Nederlandse provincie Friesland, waar ongeveer een half miljoen mensen de taal beheersen. In Noord-Friesland wonen volgens meerdere schattingen ca. 8000 mensen die een variant van het Noord-Fries spreken. In het Friisk Gesäts van 2004 is de juridische status van het Fries in Noord-Friesland overzichtelijk en duidelijk vastgelegd. In Oost-Friesland is het Fries in de 16e t/m de 18e eeuw langzaam uitgestorven. Alleen het Saterfries wordt tegenwoordig nog door zo'n 2000 mensen gesproken.

Alleen in de Nederlandse provincie Friesland en op het westelijke deel van het eiland Föhr is het Fries een levende taal. In de overige gebieden wordt de taal met uitsterven bedreigd. Van de Friestaligen kan gezegd worden dat bijna iedereen meertalig is. Het Nederlands, Platduits en Hoogduits, en het Deens zijn de talen die de taal-Friezen in het dagelijkse leven als tweede taal gebruiken. Voor andere Friezen zijn deze talen juist hun moedertaal.

Het Oostfries Plat heeft nog veel elementen behouden uit de vroegere Friese taal die in het gebied gesproken werd. Deze taalvariant is bepalend voor de identiteit van de Oost-Friezen en wijkt behoorlijk af van de andere Platduitse dialecten. Het Oost-Fries vertoont grote gelijkenissen met het Plat in de provincie Groningen, waar het onder de definitie Nedersaksisch Gronings niet als element van de Friese identiteit wordt gezien. In de Stellingwerven wordt ook een Friso-Saksische variant gesproken, het Stellingwerfs. In de provincie Friesland zijn ook nog verschillende Fries-Hollandse mengdialecten te vinden zoals het Stadsfries en het Bildts.

In een aantal van de oorspronkelijke Friese gebieden die in de late middeleeuwen als Fries woongebied werden beschouwd, is de Friese identiteit zo goed als verdwenen. In West-Friesland (Noord-Holland) en De Ommelanden in de provincie Groningen is er amper nog sprake van een hedendaagse Friese identiteit.

Aan de zuidelijke westkust van Jutland wonen nog enkele Friese nazaten. Deze groep woont tussen de Deens-Duitse grens en de rivier de Vidå. De eilanden Rømø en Fanø worden in sommige gevallen geografisch tot de Noord-Friese eilanden (Waddeneilanden) gerekend, hoewel deze eilanden nooit een Friese meerderheidsbevolking hadden. Aan de Oostzeekust had Flensburg lange tijd een relatief omvangrijke Friese minderheid, die daar in de 17e en 18e als handelaar of arbeider werkte. Van deze minderheid is vandaag de dag niet veel meer terug te vinden.

De wetenschap die zich bezigt met de Friese talen en cultuur, wordt de Frisistiek genoemd.

Zie voor het begrip van historisch Friesland en de taalgebieden die zich op het voormalig grondgebied van de Friese volkeren bevonden ook het artikel Oosterlauwers Fries.