Zemst

Vóór 1550 passeerden via Zemst goederen naar Brussel en in mindere mate naar Vilvoorde. Bij gebrek aan goede wegen gebeurde het goederenvervoer immers via de Zenne, met kleine schuiten die van Antwerpen, Mechelen en Zeeland kwamen. Brussel moest hier steeds toestemming voor vragen.[1] Ten tijde van Filips de Goede werd de Zenne verlegd en in 1447 werden de gronden in de oude bedding te koop gesteld.[2] Ook de Leibeek, die in de Zenne afwatert en eveneens een vaarweg was, veranderde doorheen de tijd meermaals van loop.[3] In 1510 kwam het tot een rechtszaak tussen bootslepers van Zemst tegen deze van Vilvoorde.[2] Deze bootslepers woonden vooral in het gehucht De Brug, vlak aan de Zenne.[4] De opening van de Willebroekse Vaart in 1550 zorgde voor een sterke afname van de scheepvaart over de Zenne. Dit kanaal ligt echter ver van het centrum van Zemst. De laatste vrachtboten op de Zenne werden gezien in de winter van 1926-1927.[4]

Op 11 juni 1293 werd de rechtsmacht te Zemst verdeeld tussen de familie Van Grimbergen-Asse en de familie Van der Aa, beide afstammende takken van de Berthouts. De familie van der Aa kreeg de hoge rechtsmacht en de Grimbergen-Asse's de lage. Beide groepen hadden hun eigen meier, schepenen en leenmannen. Later kende Zemst zelfs drie schepenbanken, inbegrepen deze van de hertog van Brabant.[5] Deze verdeling van de rechtspraak zorgde soms voor verwarring bij misdaden of processen. Heel Brabant was trouwens een lappendeken van verschillende rechtsgebieden.[6] Deze gang van zaken beïnvloedde Zemst nog tot in 1796, toen het Ancien Regime een einde kende.[7]

Zemst was zeer bosrijk. Het Bos van Aa alleen al was in de 14de eeuw 400 bunder (540 ha) groot. Zemst-Laar was een open plek in het bos. Het stikt er van de bos-toponiemen. Desondanks was de gemeente ook rijk aan beemden en broeken, de meeste in heel het Hertogdom Brabant[3]

In 1357 kwam het te Zemst tot een groot gevecht tussen Brabanders, aangevoerd door de graaf van Nassau en Mechelaars, onder leiding van Pieter Dondelaer. De Mechelaars drongen de Brabanders terug tot op het kerkhof, waarna de strijd in niemands voordeel meer vorderde. Dondelaer daagde Brabants ridder Hendrik van Quaderebbe uit tot een tweegevecht en verwondde hem.[2]

Zoals eerder vermeld werd de rechtsmacht te Zemst verdeeld in 1293. De rechtsmacht van de Grimbergen-Asse's werd herhaaldelijk doorgegeven via huwelijk of verkocht. Begin 15de eeuw kwam ze in handen van Godfried Raes, de toenmalige Kanselier van Brabant. Zijn dochter Goedele Raes erfde de rechten over en huwde met Jan Vilain, een dapper ridder, die overleed in 1449 en begraven werd te Burcht. Godfried Vilain, ook wel Govaert Van Zempst genoemd, zoon van Jan en Goedele Raes, werd op zijn beurt heer van Zemst.[7][8]

Godfried Raes had te Zemst een schepenbank, een meier, schepenen en 18 leenmannen, waarbij een jaarlijkse cijns van 23 pond en 6 schellingen behoorde[9]

Zemst was ook het toneel van belangrijke economische onderhandelingen. Op 31 juli 1411 begaven vertegenwoordigers van Leuven en Brussel met de drossaard van Brabant zich naar hier om er te onderhandelen met afgevaardigden van Mechelen over de in beslagneming door de Mechelaars van goederen, toebehorend aan de Brusselaars en de Leuvenaars.[10] Ook werd in deze eeuw het Kasteel van Relegem gebouwd.

Dit was de lange periode van de Tachtigjarige Oorlog, waarbij in de hervormingsgezinde Zuidelijke Nederlanden quasi ononderbroken werd gevochten tegen de katholieke Spanjaarden. Toen die hervormingsgezinden de duimen moesten leggen, moesten zij vluchten naar het veiligere noorden. Er waren in de streek ook vele roverbendes actief. In deze periode verloren de Zuidelijke Nederlanden vele honderdduizenden inwoners, en Zemst en zijn huidige deelgemeenten waren zeker geen uitzondering op de regel.[11]

Tijdens de periode 1559-1616 vielen de parochies Zemst, Eppegem en Weerde nog onder de Bisschop van Kamerijk, Elewijt hoorde echter reeds bij het opgerichte Aartsbisdom Mechelen.

Zemst was rond 1566 een predikplaats voor protestanten.[2][12] Aan de grens met Mechelen lag rond 1579-1583 een fort, genaamd de "Hollaken"[13] in het Vriezenbroek.[2] Langs de waterlopen in het Scheldebekken, ten tijde van de godsdienstoorlogen, kwamen deze gebouwen, ook de zogenaamde schansen, talrijk voor om de vijand die zich per boot verplaatste, te observeren of tegen te houden.

De kosten van de parochie werden slecht bijgehouden. In de periode 1559 tot 1598 was men ontevreden van het werk van de koster. In 1567 was er zelfs geen pastorij voorhanden. In 1578 hadden ze de pech dat tijdens de Spaanse Oorlogen hun klokken werden geroofd. In 1596 bracht de Kerkelijke Overheid meermaals bezoek aan Zemst om orde op zaken te stellen. Belangrijke zaken liepen immers steeds mis in de parochie, zoals het doopwater dat in een kom stond in plaats van in een doopvont. Maar in 1598 zaten ze zelfs zonder priester en in datzelfde jaar was ook de kerkomheining verwoest. In 1599 regende het binnen in de kerk, maar zelfs in 1604 werd ze nog steeds niet hersteld en er werd gevreesd voor instorting. Ook in 1602 werden er klachten tegen de koster en zelfs tegen zijn vrouw geuit. In 1610 werd de toenmalige pastoor dan weer vermaand omdat hij vaak buiten de parochie in de stad overnachtte.

Ook in het onderwijs liep ook heel wat verkeerd. In 1597-1598 werd er in Zemst geen school gehouden: ofwel waren er niet genoeg leergierige kinderen, ofwel was er geen lokaal, ofwel was er geen onderwijzer. Steeds was er iets mis. In 1599 liep er wel weer een zondagsschool met godsdienstonderricht door de pastoor.[14]

In 1646 schilderde David Teniers de Jonge een van zijn talrijke dorpskermissen. Van een van deze dorpskermissen heeft het Hermitage museum te Sint-Petersburg een exemplaar in zijn bezit. Een kopie van het doek verhuisde naar Engeland. Het is op dit laatste exemplaar dat de vermelding "The Village Semster" staat geschreven.[15] Een Engels reiziger die rond 1834 de kermis van Zemst bezocht herkende dezelfde scènes als in het schilderij, anderhalve eeuw eerder geschilderd[16]

Constantijn Huygens de Jonge (1628-1697), de oudste zoon van de beroemde dichter, werd in 1672 benoemd tot secretaris van prins Willem III, kapitein-generaal van het Staatse leger en wat later stadhouder van de Republiek. In zijn functie van secretaris vergezelde Huygens de prins op diens veld tochten tegen de Fransen in de Zuidelijke Nederlanden, Duitsland en Noord-Frankrijk. Die campagnes, een soort lang volgehouden kat-en-muisspel tussen de strijdende partijen, begonnen meestal in april en duurden tot in oktober. Tegen de tijd dat het weer te slecht dreigde te worden en de wegen onbegaan baar werden, keerden de prins en zijn gevolg naar Holland terug. Tijdens die veldtochten hield Huygens een dagboek bij dat, gezien het soms intieme karakter van het geschrevene, alleen voor zijn eigen ogen bestemd was. Daarnaast maakte hij, als hij er de tijd voor had, tekeningen van de plaatsen waar het leger neerstreek, die hij heel gewetensvol van datum en plaatsaanduiding voorzag. Vanaf 19 tot 21 april 1676 was Huygens in Zemst. Op de dag dat Huygens zijn tekening van het kasteel Relegem maakte kreeg hij, zo weten we uit het dagboek, bezoek van David Teniers, die hem van de laatste nieuwtjes voorzag.[17]

Huygens, Prins Willem III en de Nederlandse legerleiding kwamen dus aan op 19 april 1676 in het Relegemkasteel waar nota bene geen levende ziel te bespeuren viel. De "Dame" van het kasteel verbleef immers in het nabijgelegen klooster. Hier op deze plaats besprak prins Willem III onder andere met de gouverneur van de Spaanse Nederlanden, de Hertog van Villa-Hermosa, het beleg van het Noord-Franse grensstadje Condé en de plannen om via dit plaatsje Frankrijk binnen te dringen[18]

In 1686 telde Zemst 135 huizen, waarvan 20 pachthoeven en 32 kleine huisjes gebouwd in stro en leem. Verder waren er 26 schuren, 19 stallen en 12 herbergen, waarvan er vier wijn en bier schonken. De overige 8 schonken enkel bier, en zaten dikwijls zonder voorraad. Het dorp telde één kasteel, één molen en één brouwerij. Er was een winkeltje waar men naaigerei kon kopen en twee kleine ateliers van smeden. De oppervlakte van Zemst was als volgt ingedeeld: van de 1.463 bunder (~2.050 ha) was er 775 bunder akkerland (53%), 130 bunder weiland (9%) en 556 bunder bos (38%); Zemst telde toen dus nog meer dan 750 ha bos.[19] Meer dan 1/3 van de totale oppervlakte van het dorp bestond uit bos[3] Van de 135 gezinshoofden droegen er 133 (98,5%) een Nederlandstalige achternaam.

In 1702 was het aantal huizen opgelopen tot 190 waarvan 55 kleine lemen huisjes. In het dorp woonden er ondertussen 1 militair, 1 gareelmaker, 65 handwerkers (kleine boeren, die op grotere boerenbedrijven werkzaam waren), 1 brouwer, 5 biertappers, 1 holleblokmaker, 1 timmerman, 1 bakker, 2 rademakers, 2 schoenmakers, 1 smid, 1 koster en 1 maalder[20][21]

De toename van het verkeer noopte de regeerders ertoe om de belangrijke "Steenweg" Brussel-Mechelen te verbreden. In 1715 namen de werken een aanvang. 15 families zagen hun eigendom verkleinen ten gunste van de Steenweg. Het ging om een stuk van aan de grens met Mechelen tot ongeveer in het centrum. Deze weg van Mechelen naar Brussel werd de zomerweg genoemd, omdat hij enkel in de droge zomerse perioden bruikbaar was. In de winter namen de reizigers de weg over Hofstade en Elewijt om naar Brussel te rijden.[22] Het totaal aantal huizen was in 1747 een klein beetje gestegen tot 215. De armoede was blijkbaar wat gedaald, want er waren nog 34 lemen huisjes.[23]

In 1755 werd er tussen 8 en 15 januari een volkstelling gehouden. Hieruit is heel wat informatie te halen. Er woonden 308 gezinnen in Zemst, waarvan 63 leefden van "den armen". Van de overige 245 waren er 142 die de kost verdienden als cossaert (dagloner), zij gingen dus werken bij een van de 42 pachtersgezinnen. In de gemeente waren toen trouwens 18 herbergen en 4 brouwerijen. Er waren nog heel wat ambachten, zoals: 9 spinsters, 4 wevers, 4 schoenmakers, 3 timmermannen, 2 radenmakers, 2 klompenmakers, één kleermaker, één kuiper, één smid, één metser en één brandewijnstoker. Meer dan 30 mensen werkten als knecht of als meid. Verder was er o.a. een chirurgijn, een meier, een molenaar, twee boswachters en andere. De burgemeester was Maarten Ceulemans. De meest voorkomende familienamen in aantal gezinnen waren: Lauwers (15), Goo(ij)vaerts (13), Van Steenwinckel (11) en Moens (7). Het totaal aantal inwoners bedroeg 1.393, waarvan 796 (57%) volwassenen en 597 (43%) kinderen.[24] Van de 307 gezinshoofden droegen er 297 (96,7%) een Nederlandstalige achternaam.

Uit Parijse archieven blijkt dat de teller in 1786 op 1809 inwoners stond[25]

In 1794 was het aantal huizen reeds verdrievoudigd ten opzichte van in 1686. Het waren er al 341 geworden. Er woonden te Zemst nu 1872 personen. Deze mensen bezaten samen 823 koeien, 262 kalveren, 141 paarden en 281 varkens. Van de 341 gezinnen waren er 15 waarvan het gezinshoofd geen Nederlandstalige familienaam had (4,4%)[26][27] Tijdens de 18de eeuw kende Zemst een zeer grote bevolkingsaangroei.

In 1804 telde Zemst een 1863 inwoners, wat een zeer kleine daling was vergeleken met de cijfers van tien jaar eerder.[25]

Rond 1828 werd te Zemst door de Nederlandse overheid een deftige gemeenteschool opgericht.[28]

Belgische Revolutie: Begin oktober 1830, tijdens de gevechten tussen Belgen en Hollanders, was Zemst een tijdje de verzamelplaats van 1500 Hollandse soldaten. De Belgen onder leiding van Kolonel Moyard trokken zich gedurende deze dagen zuidwaarts terug in de stad Vilvoorde[29]

In 1832 waren de belangrijkste economische activiteiten te Zemst de linnen-weverij, koolzaadbewerking, jeneverproductie en bierbrouwerij. Inwonersaantal: 1900[30][31]

In 1836 was 2/3 van Zemst nog altijd onbewerkte grond: heide en bos.[3] In 1856 telde het toen nog afgelegen gehucht Kleempoel 185 inwoners.[32] Een jaar later telde gans het dorp 2723 inwoners.[33]

Op 25 augustus 1914 had de gemeente erg te lijden onder de wandaden van de Uhlanen, een regiment soldaten te paard dat voor de Duitsers verkenningen uitvoerden. Zij staken er huizen in brand en doodden er een aantal burgers.[34]

Ook de Sint-Pieterskerk brandde af in 1914. Ze werd hetzelfde jaar nog volledig nieuw heropgebouwd. De arbeiders ontdekten tijdens de werken onder de kerkvloer een schat van archeologisch materiaal uit de Romeinse tijd, maar het nieuwe bouwwerk kon niet langer wachten om ingehuldigd te worden. De vondsten werden dus niet ontsloten, maar wel snel netjes terug overdekt met de nieuwe vloer.[35]

De van oorsprong typisch-Brabantse plattelandsgemeente is sinds de jaren 70 niet aan een felle bouwwoede ontsnapt, en eigenlijk geabsorbeerd in de verstedelijkte as Antwerpen-Mechelen-Brussel

• 
  Zicht op de Leopoldstraat en de Brusselsesteenweg omstreeks 1900
• 
  De dorpskom in 1775

De gemeente telt naast Zemst zelf nog de deelgemeenten Eppegem, Hofstade, Elewijt en Weerde. In het westen van de deelgemeente Zemst liggen nog de dorpen Zemst-Laar en Zemst-Bos. Meer historische rurale woonkernen in de deelgemeente Zemst zijn Wormelaar, Kleempoel, Werfheide en Zwartland. De woonkern De Brug is rond 1970 vrijwel volledig verdwenen door de aanleg van de snelweg E19.

• Zemst, 5.539 inwoners
• Elewijt, 4.977 inwoners
• Hofstade, 4.663 inwoners
• Eppegem, 4.090 inwoners
• Weerde, 2.715 inwoners

De gegevens zijn van het jaar 2011.[36]

Alle historische gegevens hebben betrekking op de huidige gemeente, inclusief deelgemeenten, zoals ontstaan na de fusie van 1 januari 1977.

• Bronnen:NIS, Opm:1806 tot en met 1981=volkstellingen; 1990 en later= inwonertal op 1 januari

In Zemst zijn heel wat bossen en natuurgebieden. De belangrijkste staan hieronder vermeldt met de deelgemeente tussen haakjes.

• Bos van Aa, ~200 ha (Zemst)
• Dalemansbos (Zemst)
• Dorent-Nelebroek (Eppegem)
• Rondom de Eglegemvijver (Zemst)
• Domein Hofstade (Hofstade)
• "Rubensbos": Rondom Het Steen (Elewijt)
• Kattemeuterbos (klein stukje in Zemst, grootste deel in Grimbergen)
• Kollinten, ~42 ha (Zemst)
• Vriezenbroek (Elewijt, Weerde en Hofstade)
• Weerdse Visvijver (Weerde)
• Bomputten, op de grens van Eppegem en Houtem
• Prinsenveld (Hofstade)

Behalve de rivier de Zenne zijn er nog heel wat beken in Zemst, die hieronder opgesomd worden. Tussen haakjes staan de (al dan niet Zemstse) deelgemeenten waardoor de beek in kwestie stroomt, van bron tot monding.

• Laarbeek (Grimbergen - Zemst - Hombeek - Kapelle-op-den-Bos*) *: in één enkel punt
• Kesterbeek (Zemst)
• Leibeek (Eppegem - Zemst - Hombeek)
• Molenbeek (Zemst)
• Hondsleibeek (Weerde)
• Aabeek (Humbeek - Zemst - Kapelle-op-den-Bos - Hombeek - Leest)
• Barebeek (Machelen - Melsbroek - Steenokkerzeel - Berg - Kampenhout - Elewijt - Weerde - Hofstade - Mechelen* - Hofstade - Muizen) *De Barebeek vormt voor 650 meter de grens tussen Mechelen en Hofstade daarmee ook tussen de provincies Antwerpen en Vlaams-Brabant

• Jean Baptiste Donckers ...–1805[37]
• Jean François Verstraeten 1805–1812
• ...
• D. Goens 1819–1826
• Sterckx
• Arthur Baeck (CVP) 1939–1947
• De Vocht

 Lauwers

• Arthur Baeck (CVP) 1959–1978 (gemeentefusie in 1977)
• Remy Merckx (CVP) 1979–1993
• Louis Van Roost (CVP) 1994–2006
• Bart Coopman (CD&V) 2007–2018
• Veerle Geerinckx (N-VA) 2019-heden

De CD&V, de Volksunie en de Belgische Socialistische Partij sloten een bestuursakkoord. CD&V'er Louis Van Roost werd burgemeester. Deze coalitie had 15 op 27 zetels in de gemeenteraad.

Het kartel CD&V-N-VA ging in het water met het kartel sp.a-spirit, wat erop neerkwam dat het gemeentebestuur van de vorige bestuursperiode gewoon werd voortgezet. Ook nu had deze coalitie een meerderheid van 15 op 27 zetels. CD&V'er Bart Coopman werd ditmaal burgemeester.[38]

Vanaf 2013 kwam er een verschuiving in het Zemstse bestuur. Voor het eerst in lange tijd zaten er geen socialisten meer in het gemeentebestuur, CD&V en N-VA behaalden immers genoeg stemmen om zonder de sp.a te besturen. Samen vormden ze de meerderheid van 17 op 27 zetels, die dus zelfs sterker was dan de meerderheden die vroeger bestonden met de socialisten. De burgemeester werd voor een tweede termijn op rij de CD&V'er Bart Coopman.

De relaties tussen meerderheidspartijen CD&V en N-VA geraakten vertroebeld, waardoor er een 'veranderingscoalitie' op de been werd gebracht. CD&V bleef na de verkiezingen met 9 zetels de grootste partij, maar N-VA ging scheep met lokale partij VLAM, Groen en sp.a en zette CD&V zo buitenspel. De nieuwe coalitie heeft een meerderheid van 15 op 27 zetels. Voor het eerst krijgt Zemst met N-VA'ster Veerle Geerinckx een vrouwelijke burgemeester.[39]

De zetels van de gevormde meerderheid staan vetjes afgedrukt. De grootste partij is in kleur.
De rode cijfers naast de gegevens duiden aan onder welke naam de partijen telkens bij een verkiezing opkwamen.

• Augustinus Cantinjaeu (1908-1990), abt
• Jan Lauwers (1938), wielrenner
• Pascale Bal (1971), actrice

• Jacques-Nicolas Lemmens (1823-1881), organist en componist
• Veerle Eyckermans (Wilrijk, 1962), actrice
• Tom Dehaene (Brugge, 1969), politicus
• Ronny Mosuse (Antwerpen, 1971), popmuzikant
• Wesley Muyldermans (Mechelen, 1977), schrijver