Mottekasteel
Een mottekasteel of motte is een hoogmiddeleeuws, veelal torenvormig burchttype, aanvankelijk meestal in hout opgetrokken, later in steen gebouwd. Het hoofdkenmerk was dat het stond op een motte, een aangelegde aarden heuvel. Heden ten dage resteert vaak slechts de heuvel.
Benaming en verspreiding
Een motte is een geheel of gedeeltelijk kunstmatige heuvel met een regelmatige vorm en steile zijden, die gewoonlijk door een droge of natte gracht omgeven wordt. De constructie heeft tot doel de op zijn afgeplatte top staande versterkingen beter te verdedigen en de omgeving te beheersen. Vaak is er een lager gelegen voorburcht aan de motte toegevoegd. In Vlaanderen is vooral de term motte courant, hoewel ook de termen mot, en motteken voorkomen. In Nederland komen naast deze termen meerdere andere voor, namelijk werf, bergh, barch, borg, huus, casteel, die alle op een motteversterking betrekking kunnen hebben. In Friesland heten de motteheuvels hege wieren, terwijl ook de vliedbergen in Zeeland door archeologen als mottekasteel worden gezien.
Opbouw van een mottekasteel
De meest voorkomende verschijningsvorm van een mottekasteel bestond uit twee gedeelten, een hoofdburcht en een of meer voorburchten. Beide waren gebouwd op kunstmatige heuvels die meestal waren omgeven door een gracht en een houten omwalling die later vaak werd vervangen door een stenen muur. Op de hoogste motteheuvel (de opperhof) werd een donjon, een kasteel, een burcht of een ander verdedigingswerk aangelegd. De motteheuvel met zijn toren vertegenwoordigde het residentiële (adellijke) en militaire karakter van de plaats[1]. Verder bestond het mottekasteel uit een of meer lager gelegen voorburchten (de neerhof). Hier stonden de nutsgebouwen met soms een kapel of het eigenlijke woonhuis van de heer in het geval dat de donjon alleen als noodverblijf werd gebruikt. De neerhof vertegenwoordigde dan het dagelijkse leven. Een zeldzame variant van het mottekasteel is de abschnittsmotte waarbij de motteheuvel gecreëerd is door gedeeltelijke afgraving van een heuvelrug. Een andere zeldzame verschijningsvorm is de dubbelmotte waarbij op het terrein twee opperhoven gelegen zijn. Een voorbeeld hiervan is Eriksvold op Lolland in Denemarken.
De afmetingen van de motteheuvel varieerde gemiddeld tussen 20 en 100 meter diameter; de hoogte kon tussen 3 en 20 meter bedragen. De aarde voor de heuvel werd dikwijls verkregen door het uitgraven van een gracht rond het bouwwerk.
De shell keep
Een speciaal type van motteversterking is de shell keep. Met deze, uit het Engels overgenomen term wordt in de castellologie verwezen naar mottekastelen waarbij de houten palissade die de heuvel bekroont, vervangen is door een stenen omheiningsmuur die de plateaurand van de heuvel volgt. De toren neemt hierbij geen centrale plaats in, maar is tegen de muur aan gebouwd. Indien van toepassing worden ook de nutsgebouwen verwerkt in deze stenen omheiningsmuur, waardoor een cirkelvormige binnenplaats ontstaat. Voorbeelden van dit type vinden we zowel in de Lage Landen (Leiden, Kessel), Groot-Brittannië (Restormel, Arundel) als in Frankrijk (Gisors).
Geschiedenis
Deze versterkingsvorm wordt traditioneel een ontstaan toegedicht ergens aan het eind van de 10e eeuw, in de gebieden tussen de Rijn en de Loire. De oudste afbeelding van een mottekasteel vinden we op het 11e-eeuwse Tapijt van Bayeux. In de loop van de 11e en de 12e eeuw kent deze versterkingsvorm vervolgens een hoogtepunt en een grote verspreiding: tegen de 13e eeuw vinden we ze van Denemarken tot Italië en van de Atlantische kust tot Polen. Het succes van deze versterkingsvorm valt te verklaren door:
- de relatief makkelijk te verkrijgen bouwmaterialen: hout en aarde zijn immers makkelijk verkrijgbaar, terwijl steen in deze periode duur is, en
- de relatieve snelheid waarmee een motteheuvel opgeworpen en een mottekasteel gebouwd kon worden: de bouwtijd kon variëren van enkele dagen tot enkele weken.
Na de 13e eeuw neemt het mottekasteel in belang af door de opkomst van nieuwe versterkingsvormen en wordt ze in het landschap gaandeweg vervangen door stenen constructies. Toch komen ook later nog mottekastelen voor, maar het betreft hier dan vooral constructies met een symbolische functie (als statussymbool) en niet langer met een dominante militaire functie.
Functie
Er kunnen verschillende soorten mottekastelen worden onderscheiden naargelang hun doel: aanvalsmottes, verdedigingsmottes en mottekastelen met een residentiële functie. Vaak is een mottekasteel niet louter in één categorie onder te brengen, maar cumuleert ze meerdere van deze functies tegelijk. Wat de verdediging betreft onderscheiden we publieke functies (het verdedigen van een grondgebied; verdedigingsmottes), private functies (verdedigen van het huis van de heer, samenlopend met het residentiële aspect), actieve verdedigende functies (het veroveren en onderwerpen van een gebied) en passieve verdedigende functies (het beschermen van een gebied; de publieke functie). Naast dit defensieve aspect had het mottekasteel ook vaak een residentiële functie, als de residentie van een adellijke figuur. Verder had het mottekasteel ook een niet te onderschatten sociale functie als statussymbool, dat wil zeggen als symbool van de heerlijke macht. Het optrekken van een kasteel was immers niet iedereen gegund.
België
Nog zichtbare motteheuvels waarvan het kasteel verdwenen is
Antwerpen
- Poederlee, de Ouden Hofberg in het natuurgebied Den Haert.
Brabant
- De Motte in Geetbets.
- In het gehucht Borgt bij Grimbergen staat de Senecaberg.
- In Landen bevinden zich motteheuvels bij de Sinte-Gitter.
- Tielt-Winge, de Boetsberg.
- Zoutleeuw, de Castelberg, vlak bij het natuurreservaat Het Vinne.
Limburg
- Bilzen (Beverst), de Schuylenborg.
- Genk, Waterschei, de Mottetoren, gelegen tussen de Herenstraat en de E314.
- Hasselt (Stevoort), de Asberg, op de grens met Wijer.
- Heers (Horpmaal), de Motheuvel .
- Hoeselt, De Motte bij het centrum van Hoeselt.
- Riemst (Millen), Motheuvel bij de Peperstraat .
- Wellen, De Mot, in de Houtstraat.
West-Vlaanderen
- Merkem (Houthulst), de Hoge Motte, gelegen tussen de Noord- en Zuidwallandstraat. Deze motteheuvel werd tijdens de Eerste Wereldoorlog door de Duitsers als observatiepost gebruikt.
- Werken (Kortemark), de Hogen Andjoen.
- Kanegem, de hoeve Strichtensgoed staat op een oude motte.
- In Veurne werd de motteheuvel na de Eerste Wereldoorlog aangekocht door het stadsbestuur, zodat het stadspark uitgebreid kon worden.
- Vichte, het Oud Kasteel staat op een oude motte.
Oost-Vlaanderen
- In Beveren Waas in de polders bevindt zich de motteheuvel met de naam Singelberg.
- In Ertvelde bevindt zich een van de best bewaarde motteheuvels van Vlaanderen.
- In Ressegem bevindt zich achter de pastorij van Ressegem een zeer goed bewaarde motteheuvel met volledig intacte omwalling. De slotgracht doet nu dienst als visvijver.
- In Oudenaarde bevindt zich het "Hof de Bruwaan" met zijn bewaarde motte.
Nog zichtbare motteheuvels waarop het kasteel (deels) nog aanwezig is
Brabant
- Diest, op de Warandeberg is de fundering van een hoogteburcht te zien.
Limburg
- Brustem, motteheuvel met ruïne van de burchttoren.
- Motte in Kessenich, ruïnes van de mottetoren op de ca. 10 meter hoge kunstmatige heuvel, op de neerhof staat de huidige Sint-Martinuskerk.
- Burcht van Kolmont in Overrepen Tongeren, ruïne van tienhoekige donjon op indrukwekkende motte.
- Burchttoren van Mulken in Tongeren,resten van tienhoekig donjon.
Nederland
Verschillende voormalige mottekastelen zijn geheel verdwenen uit het landschap, zoals in Rosmalen en Gouda. In Eijsden (Breust) is een kelder gevonden van een voormalige mottetoren[2].
Op diverse plaatsen zijn echter nog motteheuvels te zien in het Nederlandse landschap:
Nog zichtbare motteheuvels waarvan het kasteel verdwenen is
Drenthe
- Het Borgbarchien
- De Klinkenberg
- De Wittesheuvel
- De waterburcht van Eelde
Overijssel
Motteheuvels komen in Twente een aantal maal voor in waterrijke en moerassige gebieden.
Gelderland
Motteheuvels komen in de Achterhoek veelvuldig voor.
Limburg
- Baexem, de Motte Baexem
- Dieteren, de Koppelberg
- Epen, Motte Epen
- Eys, het mottekasteel, Opt Huys op de Boerenberg
- Gulpen, Gracht Burggraaf
- Guttecoven, de Stoel van Swentibold
- Heerlen, Struyver bij de buurtschap Ten Esschen.
- Maastricht, op de westflank van de Sint-Pietersberg, vaak de Tombe genoemd.
- Maria-Hoop, de Bollenberg
- Oostrum, Kasteel Spraland
- Posterholt, de Bolberg
- Schinnen, bij kasteel Terborg
- Wijnandsrade, de motte Wijnandsrade bij kasteel Wijnandsrade
Noord-Brabant
- Eindhoven, De motte van het kasteel Ten Hage, nu de locatie van klooster Mariënhage[4] (resten van de funderingen van het kasteel zijn nog aanwezig in de ondergrond van de motte)
Zuid-Holland
- Ouddorp, Kasteelberg Spreeuwenstein. Ook wel Blauwe Steen genoemd, aangewezen als rijksmonument.
- Rijswijk, Den Burch
- Strijensas, opnieuw in 2007 opgetrokken kasteeltoren
Zeeland
Ook in Zeeland komen motteheuvels voor, daar worden ze vliedbergen genoemd.
- Borssele, de Berg van Troje, het bekendste voorbeeld van een vliedberg.
- Westkerke (Tholen), de Westkerkseberg
- Zaamslag, de Torenberg
Nog zichtbare motteheuvels waarop het kasteel (deels) nog aanwezig is
Drenthe
- Coevorden, Kasteel van Coevorden, enige kasteel in Drenthe
Limburg
- Grubbenvorst, het Gebroken Slot, een motteheuvel met enkele brokstukken van het meermalen verwoeste kasteel.
- Kessel, Kasteel Keverberg, een ruïne.
- Limbricht, Kasteel Limbricht met nog geheel intact zijnde burcht.
- Nieuwstadt, Kasteel Millen met op de motteheuvel de ruïne van het mottekasteel.
- Stein, Kasteel Stein met op de motteheuvel de ruïne van donjon de Witte Toren.
Zuid-Holland
- Leiden, Burcht met nog geheel intact zijnde omringende kasteelmuur
- Oostvoorne, Burcht van Voorne, een ruïne
Reconstructie van een mottekasteel
Zeeland
- Oostkapelle, Terra Maris, reconstructie voltooid in 2011
Flevoland
- Luttelgeest, Kuinderbos, Kuinderburcht, deels gereconstrueerd in 1942
Andere
Nog zichtbare motteheuvels waarvan het kasteel verdwenen is
Duitsland
- Heinsberg, Burgberg met ruïne in de binnenstad
Frankrijk
Externe links
- Middeleeuws gevecht met op achtergrond een mottekasteel op YouTube
- Info over motteburchten en foto's van Nederlandse mottes
Bronnen, noten en/of referenties
|