Lintdorp

Kleine riviertjes (kreken) lieten zand achter op de bodem, waardoor er een zandlaag achterbleef. Als door ontwatering van het landschap bodemdaling optrad bleven de kreekruggen door hun stabiele zandlaag achter als hogere plekken in het landschap. Overstromingen spoelden bovendien soms de veengronden weg, maar de kreekrug bleef liggen. Uit oogpunt van veiligheid waren deze kreekruggen al in prehistorische tijden gezochte plaatsen voor bewoning. De kreek-oorsprong verklaart de soms kronkelige loop van lintdorpen. Later werden ook dijken veilige hogere plaatsen voor bewoning. Dit type lintdorpen wordt dijkdorp genoemd. In op de zee gewonnen gebieden en langs rivieren zijn tal van dergelijke dorpen te vinden.

Lint- of streekdorpen in het westen en noorden van Nederland bevinden zich vooral in middeleeuwse hoogveenontginningen. Loodrecht vanuit een ontginningsas - een toegankelijk lijnvormig element zoals een weg of een oeverwal - werden lange, smalle en evenwijdige percelen aangelegd. De percelen werden doorgaans gescheiden door kilometerslange ontwateringssloten. Waar diepe sloten ontbraken, werden houtwallen aangelegd om het vee van de akkers te weren. Het nederzettingslint volgde doorgaans het verloop van de veenontginning, waardoor meerdere linten elkaar opvolgden en er soms zwerm-achtige dorpstypen ontstonden, die zich pas later rond een nieuwe hoofdas concentreerden.

Het bijbehorende landschapstype wordt doorgaans een slagenlandschap of streekdorpenlandschap genoemd. De waterrijke variant wordt ook wel als veenweidegebied gekarakteriseerd. In hoger liggende streken spreekt men van een hoogveen- of woudontginningslandschap. Beide types kenmerken zich door het toponiem woud of wold, hetgeen voor een (voormalig) hoogveengebied staat.

Middeleeuwse streekdorpen vinden we onder andere in Noord-Holland, Zuidoost-Friesland, Noordwest-Overijssel en Groningen (met name in het Zuidelijk Westerkwartier, Bedum, Ten Boer, Duurswold en het Oldambt). Een typerend voorbeeld is Staphorst. De streekdorpen Roodeschool en Oosteinde zijn daarentegen pas in de zestiende eeuw ontstaan op buitendijkste kwelders. Ook in Zuidwest-Drenthe bevinden zich middeleeuwse streekdorpen. Deze dorpen zijn gesticht toen de boeren vanuit esdorpen als Vledder, Wapse of Ruinen nattere beekdalen in cultuur brachten. Voorbeelden zijn de dorpen Nijensleek, Wapserveen en Ruinerwold.

Een ander type streek- of lintdorp vormen de middeleeuwse hoogveenontginningen in Zuid-Holland, Utrecht, Noordwest-Overijssel en in de Stellingwerven, die ook wel als cope-nederzettingen worden gekarakteriseerd. De boerenkolonisten onder leiding van een adellijke hoofdaannemer of locator kregen hier een gezamenlijke concessie om het gebied in cultuur te brengen. De bijbehorende nederzetting verhuisde uiteindelijk vaak naar hoger gelegen rivieroevers en dijken. Lintdorpen langs dijken, vaak vele kilometers lang en met meerdere dorpscentra, zijn wijdverspreid in het waardengebied van Zuid-Holland en Utrecht, zoals Graafstroom (Oud-Alblas/Bleskensgraaf/Molenaarsgraaf/Ottoland) in de Alblasserwaard en Cabauw/Lopik/Uitweg/Lopikerkapel in de Lopikerwaard. Nederlandse kolonisten brachten deze ontginningsvorm naar het mondingsgebied van de Wezer en de Elbe.

Nieuwere lintdorpen zijn te vinden in de veenkoloniën van Groningen, Friesland en Drenthe. Ze ontstonden vanaf de zestiende eeuw langs de vaarten waarlangs turf werd afgevoerd. Een kleiner aantal is ontstaan langs wegen. Een voorbeeld van een lintdorp in de provincie Groningen is Stadskanaal, een dorp langs het gelijknamige kanaal. Een voorbeeld aaneenschakeling van lintdorpen langs een weg is te vinden ten oosten van de Hunze zoals de wegen door Zuidlaarderveen, Eexterveen, Gieterveen, Drouwenerveen, Buinerveen en Exloërveen. Een ander voorbeeld is Smilde.

In West-Brabant en Zeeland zijn de lintdorpen ontstaan op de dijken van de inpoldering. Hoog en droog wonen met vruchtbare kleigrond voor de landbouw. Deze kleigrond kon regelmatig overstromen, maar vanwege de ligging van de huizen op de dijken hadden de bewoners hier nauwelijks last van. Voorbeelden hiervan zijn De Heen en Stampersgat. Een Fries voorbeeld is Oudebildtdijk. In Groningen vinden we dergelijke streekdorpen rond de Dollard.

Bijna alle Belgische dorpen hebben lintbebouwing. Dit is een gevolg van het feit dat de ruimtelijke ordening eerder nauwelijks door de overheid werd gestuurd. Dit bouwfenomeen, dat zich vooral voordoet in het dichtbevolkte Vlaanderen, zette zich sterk door in de loop van de twintigste eeuw. Dit gebeurde ook omwille van wettelijke bepalingen zoals de meermaals aangepaste zogenaamde opvulregels waarbij kleinere stukken landbouwgrond, natuurgebied of gewoon braakliggend terrein tussen bestaande woningen mochten worden aangewend als bouwgrond. Een groot nadeel is dat er relatief veel mensen langs een drukke weg wonen, zodat ze lijden onder luchtvervuiling, geluidshinder en het gevaar van het verkeer.

Deze Belgische maatregel had zoveel succes doordat deze voor kleine grondeigenaars winstgevend was. Het gevolg is dat men vanaf de Vlaamse hoofdwegen vaak weinig zicht heeft op de open ruimte. Deze wordt pas zichtbaar vanaf de achtertuinen vol berghokken ('koterij'). Een ander minpunt is dat men in Vlaanderen de stille landweggetjes moet opzoeken om te kunnen genieten van natuurschoon.

Sedert de ruimtelijke ordening qua bevoegdheid overgegaan is van het federale (Belgische) niveau naar het gewestelijke (Vlaamse) niveau is het beleid ten aanzien van ruimtelijke ordening strikter geworden. Nieuwe lintbebouwing is sindsdien sterk teruggelopen. Tegenover de langwerpige lintbebouwing bestaat in België de veel compactere en kernachtiger woonvorm die "tuinwoonwijk" wordt genoemd en in het begin van de twintigste eeuw tot stand kwam in de Vlaamse stad Roeselare. Dit concept werd veel nagevolgd, onder meer in de Limburgse mijnstreek.

Het middeleeuwse streekdorpenlandschap van Noord-Nederland zet zich voort langs de Duitse Waddenkust. Men spreekt hier doorgaans van Aufstrecksiedlungen. Voorbeelden daarvan zijn vooral te vinden in Oost-Friesland, Landkreis Friesland (Oldenburg) en Noord-Friesland. Langs de Nederrijn en rond de monding van de Wezer en Elbe vinden we daarentegen vooral de typen van de Marsch- en het Moorhufendörfer, die vergelijkbaar zijn met de cope-nederzettingen in Zuid-Holland en Utrecht. In bosrijke ontginningsgebieden ontstond het type van het Waldhufendorf of 'boshoevenederzetting', dat onder andere in Zuid-Limburg voorkomt. De kolonisten in deze gebieden kwamen vaak uit Nederland of Vlaanderen.

Ook het type van de veenkolonie werd in Duitsland nagevolgd, met name in Oost-Friesland en bij Papenburg.