Ten Esschen (buurtschap)

Het uit de vroege middeleeuwen stammende Rijksmonument is goed bewaard gebleven. Een motte of kasteelheuvel is een kunstmatig opgeworpen heuvel omgeven door een gracht waarop een versterkte "Romeinse wachttoren", verdedigings- of uitzichttoren stond. Het was de voorloper van de later verdwenen kasteelboerderij van Ten Esschen waarvan de carréboerderij Struyver de opvolger werd. Vanaf de middeleeuwen was Ten Esschen evenals de goederen Geytzbach (verdwenen), Prickenis en De Struyver een Keurkeuls leengoed liggend in de Heerlijkheid en Hoofdbank Heerlen (hoofdbank is de schepenbank, gerechtshof met de hoogste rechterlijke macht in een gebied). De grondeigenaar en landsheer was echter de Bisschop van Keulen waar de leengoederen toe behoorden.

Centrum van de woonkern. In de 14e eeuw wordt Reyner Van den Esschen als leenman genoemd en in 1519 Lens van Esschen. Goert Ubachs koopt van Hendrik van den Esschen het keurkeulse leengoed Ten Esschen, hij verpandde deze hoeve op 3 januari 1554. Heyntgen Ubachs, geboren rond 1535, gehuwd met Lysken van den Esschen, komt samen met zijn broers en zussen op 1 augustus 1559 in bezit van het leengoed Ten Esschen met bijbehorende weilanden en landerijen, de familie Ubachs had familiaire banden met het riddergeslacht Van Reterbeek, de latere graven van Schaesberg afkomstig van het nabijgelegen kasteel Retersbeek. In 1755 en 1774 werd hoeve Ten Esschen slachtoffer van overvallen door de roversbende bokkenrijders. De Hoeve lag op het kruispunt van de weg Heerlen – Sittard en Voerendaal – Hoensbroek.

Door de aanleg van de stadsautoweg, de N281 kwam de hoeve in gedrang, verviel en werd in 1975 gesloopt. Nu bevindt zich daar de parkeerplaats van een sportcentrum.

In het jaar 1500 werd voor het keurkeuls leenhof te Valkenburg Johann von Benssenraide beleend met het oorspronkelijke leengoed met motteburcht of kasteelhoeve Den Struyver zu Geisbach. Na zijn dood in 1543 werd zijn schoonzoon Johann von Schwarzenberg met goed beleend. De huidige carréboerderij werd in 1742 door de Heer van Terworm Baron Wynand Theodor van Wijlre gebouwd, mogelijk als opvolger van een vervallen eerdere hoeve.

Ook Klein Geisbach genaamd, voormalig riddergoed, gedeeltelijk Keuls en Valkenburgs- Wickrader leengoed. Begin 12e eeuw kwam het land van Herle in het bezit van de graven van Ahre (Altenahr, Duitsland) 1121 graaf Theodorik de Are. De uit dit geslacht afkomstige Konrad von Hochstaden, aartsbisschop van Keulen (1238 – 1261) zijn broer graaf Lotharius van Daelhem was van 1197 tot 1237 Heer van Heerlen, in de 12e eeuw kwam door huwelijk een verbinding tot stand met het geslacht von Wickrade, dit verklaart de vele Keulse en Wickrader lenen in de Heerlense omgeving. In 1381 werd Koenraad Prick van Geijsbach leenman van het Keurkeukse leengoed. Prickenis ligt nu verscholen in het groen nabij de moderne Heerlense Woonboulevard.

Noordelijk deel van Ten Esschen horende bij de Heerlijkheid Hoensbroek, kleine woonkern met van oorsprong twee 17e-eeuwse carréboerderijen, waaronder de Berghof in de 19e eeuw in bezit van de families Widdershoven en Prickartz.

Bij de gemeentelijke herindeling per 1 januari 1982 werd geheel Ten Esschen bij de gemeente Heerlen gevoegd.

De Kapel werd in 1948 ingezegend door Bisschop Lemmens van Roermond, toegewijd aan O.L. Vrouw Koningin van de Heilige Rozenkrans, opgericht door bewoners van Ten Esschen als dank voor het gevrijwaard blijven van oorlogsgeweld gedurende de Tweede Wereldoorlog.

uit 1767, een cenotaaf is een grafteken dat wordt opgericht ter nagedachtenis aan overledenen van wie het stoffelijk overschot elders verkeert of onvindbaar is. (volgens de overlevering is het dochtertje van een gravin door een ongeval met een koets op deze plek overleden)

De motte, een vroegmiddeleeuwse kasteelheuvel, archeologisch rijksmonument, door een in 2005 aangelegd fiets- en wandelpad goed zichtbaar en te bereiken.

• 
  Maria kapel Ten Esschen
• 
  Cenotaaf hoek Ten Esschen-Tervierenweg
• 
  Kasteel Rivieren
• 
  Oliemolen Weustenrade

Het nabijgelegen kasteel Rivieren in 1364 gesticht door Catharina van Rivieren, priorin van het klooster St. Gerlach te Houthem, werd in het begin als klooster gebruikt. Jutta van den Esschen, een zus van ridder Johan Hoen van den Esschen was van 1369 tot 1389 slotzuster van het Norbertinessenklooster, Premonstratenzers St. Gerlach. Begin 18e eeuw ontstond het huidige kasteel, verschillende geslachten waren in het bezit van het kasteel maar een band met de Esschense goederen was er niet.

17e-eeuwse watermolen/oliemolen gelegen aan de Geleenbeek aan de noordrand van Ten Esschen nabij Weustenrade, bezit van kasteel Rivieren.

Overlotbroek

• Berghof, Esschenweg, 18e-eeuwse hoeve, in de 19e eeuw in bezit van de fam. Widdershoven, uitbreiding 1851.
• Overlotbroek, Esschenweg, 18e-eeuwse carréboerderij, in de 19e eeuw bezit van de fam. Prickartz. Begin 1800 in tweeën gesplitst.
• Struyver, in 1747 gebouwde kasteelhoeve.
• Prickenis, voormalig riddergoed, huidige gebouw 17e-18e eeuw.

Baileybrug tussen Ten Esschen en Lotbroek

Deze baileybrug is in de jaren zestig van de 20e eeuw op Ten Esschen aangelegd als verkeersbrug en jarenlang gebruikt als autobrug.

Het was echter geen nieuwe brug, deze baileybrug komt oorspronkelijk uit Noord-Limburg en is van Engelse oorsprong[1], is na de Tweede Wereldoorlog afgebroken, opgeslagen en later in afgeslankte omvang een 2de of 3de leven begonnen op Ten Esschen en hier waarschijnlijk een definitieve rustplaats gevonden.