Trams in Utrecht

De Bakkerbrug rond 1900 met een paardentram.

Motorwagen 66 op lijn 3 van de Gemeentetram Utrecht (GTU) bij het Wilhelminapark te Utrecht; circa 1933.

Motorwagen 37 van de Gemeentetram Utrecht (GTU) bij de tramremise aan de Nicolaas Beetstraat; 31 augustus 1938.

In 1879 opende de Stichtse Tramway Maatschappij (STM) de eerste paardentramlijn (spoorwijdte 1067 mm; kaapspoor) in Utrecht tussen het Stationsplein (Rhijnspoor) en de Biltstraat. Een maand later werd de tram verlengd via De Bilt naar Zeist 't Rond. In 1882 werd een nieuwe onderneming opgericht, de Ooster Stoomtram-Maatschappij (OSM), met als doel een stoomtramlijn aan te leggen tussen Utrecht en Arnhem.

Op 25 januari 1889 werd het eerste Utrechtse stadstrambedrijf, de Utrechtsche Tram-Maatschappij (UTM) opgericht. Deze maatschappij legde twee paardentramlijnen aan. De oost-westlijn tussen het Rhijnspoorstation en het Maliebaanstation werd geopend op 3 juli 1889. Bijzonder aan deze lijn was dat deze onder de Domtoren door liep. Op 9 oktober 1892 werd een zijtak geopend, over de Maliebaan naar de treinhalte Biltstraat. Het stadstraject (de paardentram) van de STM tussen het Rhijnspoorstation en de halte Biltstraat werd hierop opgeheven, zodat op dit traject alleen de streektram overbleef. Op 1 maart 1893 opende de UTM ook de noord-zuidlijn over de Oudegracht. Hiermee kreeg Utrecht een uitgebreid stadstramnet, met in totaal 5 eindpunten. Het centrale knooppunt van dit tramnet was het Domplein.

Op het Ledig Erf staat nog een oud wachthok van de Gemeentetram.

Begin 20e eeuw vond de gemeente Utrecht het tijd voor modernisering. Omdat dit werd gezien als algemeen belang, werd op 27 oktober 1904 de Gemeentetram Utrecht (GTU) opgericht. Dit zou tevens de grootste klant van de nieuwe elektriciteitscentrale worden. De UTM werd uitgekocht en de GTU nam een gedeelte van hun normaalsporige net over. De lijnen werden aangelegd op normaalspoor en geëlektrificeerd met 600 V gelijkspanning. De GTU heeft van begin tot eind altijd de trolleystang als stroomafnemer gebruikt.

Op 20 juni 1906 ging de eerste elektrische tram op lijn 1 rijden van het Centraal Station naar de Vaaltbrug. Deze lijn werd later uitgebreid tot Ringlijn rond de Singels om de binnenstad. In 1907 kwamen ook de lijnen 2, 3 en 4 in gebruik, echter met tijdelijke routes omdat nog niet alle trajecten gereed waren. In 1908 werden de definitieve lijnen 2 en 3 ingesteld, waarbij lijnnummer 4 weer verdween. Lijn 2 werd een Ringlijn en verbond het Centraal Station met Oudwijk, en bijzonderheid was dat de trams van lijn 2 onder de Domtoren door reden. Lijn 3 verzorgde de verbinding met de Amsterdamsestraatweg, later verlengd naar Zuilen en naar de Adriaan van Ostadelaan. Lijn 4 verbond vanaf 15 november 1919 de Billitonkade met de binnenstad, terwijl lijn 5 vanaf 1922 de verbinding van de Croeselaan naar de binnenstad verzorgde. De laatste uitbreiding van het net vond plaats in 1936 toen de verbinding met het Stadion Galgenwaard tot stand kwam.

Paardentramrijtuig STM 16 van de tramlijn Utrecht - Zeist in het Spoorwegmuseum.

De eerste paardentram in de Provincie Utrecht reed op 29 april 1879 tussen het Utrechtse Rhijnspoorstation en de Biltstraat. Deze lijn werd vrijwel meteen doorgetrokken naar Zeist. Op deze lijn Utrecht – De Bilt – Zeist werd vanaf 1901 de dienst uitgevoerd door de Nederlandsche Buurtspoorweg-Maatschappij (NBM). In 1909 werd deze lijn geëlektrificeerd, met 600 V gelijkspanning. De tramlijn passeerde het KNMI te De Bilt op korte afstand. Omdat men bang was voor zwerfstromen, die de gevoelige seismologische meetapparatuur zou kunnen beïnvloeden, moest de lijn met een dubbelpolige bovenleiding worden uitgevoerd, waarvoor de motorwagens met hulptrolleystangen werden uitgevoerd. Pas in 1940 kon met één trolleystang worden volstaan. In 1946 werd deze vervangen door een schaarbeugel.

Na de opheffing van de Gemeentetram Utrecht in 1939 werd het stadstraject tussen het Centraal Station en de Biltstraat door de NBM overgenomen. Tussen 1946 en 1949 werd hierop nog een stadsdienst onderhouden, deels met van de lijn Vlissingen – Middelburg overgenomen motorwagens.

De tramdienst tussen Utrecht en Zeist behoorde tot de drukste tramlijnen van Nederland. In de jaren na de bevrijding werden nog pogingen ondernomen de lijn te moderniseren met vierassige trams, maar de bus won het van de tram. Op 2 mei 1949 reden de laatste trams in Utrecht.

Tram van de NBM te Rhenen, na verlegging van het tramspoor na herstel van oorlogsschade uit 1940; 1941.

In 1882 kreeg Zeist een tweede paardentramlijn, nu op kaapspoor (1067 mm), van 't Rond naar Driebergen Station en Dorp. Deze laatste lijn werd geëxploiteerd door de Ooster Stoomtram-Maatschappij (OSM), die in 1883 een stoomtramlijn opende van (Zeist –) Driebergen naar Doorn Sandenburgerlaan en Amerongen. Deze lijn werd in 1884-1887 verlengd via Elst – Rhenen – Wageningen – Oosterbeek naar Arnhem. In 1885 kwam er ook een zijtak tot stand van Doorn Sandenburgerlaan naar Wijk bij Duurstede. Aan de andere kant werd de tramlijn in 1914 van Zeist via Huis ter Heide naar Amersfoort verlengd. Vanaf 1910 werd er motortractie ingevoerd.

De pendeldienst Zeist station – Driebergen station werd in 1911 geëlektrificeerd. Arnhem – Rhenen werd in 1922 geëlektrificeerd. In 1924 werd ook de rest van de lijn Rhenen – Zeist – Amersfoort elektrisch. Op de bovenleiding stond 1200 V gelijkspanning. Er werden grote vierassige motorwagens aangeschaft die de deels van de stoomtram afkomstige vierassige rijtuigen gingen trekken.

De stoomtram bleef alleen nog rijden op de zijlijn naar Wijk bij Duurstede, totdat deze werd opgeheven in 1931. De tramlijn van de OSM werd in 1927 overgenomen door de NBM.

De tramdienst tussen Rhenen en Arnhem werd in 1937 opgeheven en door een busdienst vervangen. De resterende lijn bleef nog tot 1949 in exploitatie. De laatste trams tussen Amersfoort en Doorn reden op 2 mei 1949. Een deel van het rollende materieel kon nog worden verkocht naar andere trambedrijven, waaronder de Rotterdamsche Tramweg Maatschappij (RTM).

Niet alleen in de stad Utrecht en in Zeist, maar ook in Amersfoort, Soest en tussen Utrecht en Vreeswijk hebben paardentrams gereden. In Amersfoort van 1901 tot 1917, in Soest van 1895 tot 1922 (motortractie tot 1925) en naar Vreeswijk van 1893 (stoomtractie vanaf 1882) tot 1929 (vanaf 1923 ook motortractie).

De trams tussen het NS-station Papekop en Oudewater en tussen Gouda via Hekendorp naar Oudewater vallen buiten dit artikel. Hoewel de tracés nu deels binnen de provinciegrenzen van Utrecht vallen, betrof het tijdens de exploitatie van de lijnen het grondgebied van Zuid-Holland.

Van de Gemeentetram Utrecht bestaat nog de in 1927 door Werkspoor gebouwde motorwagen 75, die vanaf 1939 de Amsterdamse motorwagen 1 was. Na buitendienststelling in 1961 werd deze in 1978 in Amsterdamse uitvoering gerestaureerd weer in dienst gesteld en reed tot 2004 als zodanig op de Electrische Museumtramlijn Amsterdam (EMA) en op het Amsterdamse stadsnet. Deze motorwagen staat buiten dienst voor een revisie.

Van de NBM-tramlijn Utrecht – Zeist zijn bij de EMA nog aanwezig motorwagen 20 (Allan, 1910) en bijwagen 43 (Allan, 1915), die tussen 1949 en 1966 in Duitsland verbleven en nadien naar Nederland terugkeerden. Sinds 2012 is dit een rijvaardig NBM-tramstel. Zij zijn nu in bezit van de stichting Stichts Tram Museum (STM) die voorts nog een replica bouwt van de NBM 12 (HAWA, 1919) uit een Haagse tram (nr. 256) van hetzelfde fabricaat en type.[1][2][3][4][5][6]

Voorts zijn van deze tramlijn nog drie (ex-)paardentrams bewaard gebleven, die na de opheffing van de tramlijn terechtkwamen in de collectie van het Nederlands Spoorwegmuseum (NSM) te Utrecht. Dit betreft de STM 16 (Beijnes, 1891), NBM 23 (De Groot, 1902) en NBM 28 (Ateliers Métallurgiques, 1902). De laatstgenoemde twee werden in september 2007 overgedragen aan de Tramweg-Stichting en opgeslagen in Overloon. De 28 werd in 2017 overgedragen aan de Tramlijn van het Nederlands Openluchtmuseum.[7][8][9]

Nadat deze vanaf 1949 vele jaren dienst heeft gedaan als woning, staat de wagenbak van het in 1910 gebouwde Allan-rijtuig 34 van de tramlijn Amersfoort – Zeist – Rhenen – Arnhem sinds 2003 bij de Museumstoomtram Hoorn-Medemblik in afwachting op restauratie.[10]

Van de NBM-smalspoortramlijn bestaat ook nog de in 1899 door Werkspoor gebouwde postbagagewagen OSM 1. Deze deed na 1949 vele jaren dienst als duiventil op een landgoed te Moergestel en kwam via diverse omzwervingen terecht in de collectie van het Nationaal Smalspoormuseum te Valkenburg (ZH). De wagen is in 1997 gerestaureerd.[11]