Tramlijn Utrecht - Zeist

Voor de komst van de paardentrams werd door Paul Bieges en Jan van Wijk met diligences tussen Utrecht en Zeist gereden. Eind december 1878 werd de Stichtsche Tramway-Maatschappij opgericht. Deze organisatie had zich ten doel gesteld om een tramlijn aan te leggen tussen Utrecht en Zeist. In maart 1879 was het eerste gedeelte van de paardentramlijn gereed tussen het stationsplein en de Gildbrug nabij het Oorsprongpark, waarna op 29 april van dat jaar de exploitatie op dat stuk begon. Een maand later was de gehele route tot aan 't Rond in Zeist voltooid. In 1885 en 1897 werd de lijn in Zeist doorgetrokken tot aan het uiteindelijke eindpunt bij station Zeist.[1] De lijn werd in 1901 eigendom van de Nederlandsche Buurtspoorweg-Maatschappij (NBM). De exploitatie werd ter hand genomen door de Nederlandsche Centraal-Spoorweg-Maatschappij (NCS), die toen de moedermaatschappij van de NBM was.

In 1903 werden experimenten gehouden met een vuurloze stoomwagen van Herbrand, waarmee gedurende enige tijd proefritten werden gehouden. Deze NCS 1 werd later verbouwd tot aanhangrijtuig 42.[1] Uiteindelijk bleek deze techniek niet te voldoen, waarna in 1909 de lijn geëlektrificeerd werd met 750 volt gelijkspanning. Binnen de gemeente Utrecht, waar de sporen tot 1939 werden gedeeld met de gemeentetrams, was echter een spanning van 600 volt. In 1919 droeg de NCS de exploitatie over aan de Ooster Stoomtram-Maatschappij (OSM). Deze ging in 1927 op in de NBM, die vervolgens zelf de lijn ging exploiteren en haar hoofdzetel in 1929 verplaatste van Utrecht naar Zeist. De crèmekleurige trams werden in een nieuwe groene huisstijl overgebracht.

Jarenlang was deze lijn een van de drukste interlokale tramlijnen van Nederland met op sommige uren frequenties van 8 trams per uur. Wegens afname van het vervoer en de concurrentie met de autobus (van de NBM zelf) werd de tram in 1949 door een busdienst vervangen. Dat was geheel in overeenstemming met de toenmalige beleidskeuzes van de NS, waarvan de NBM inmiddels een dochteronderneming was.[1]

De tramlijn liep vanaf het Stationsplein via het Vredenburg, de Neude, de Voorstraat en de Biltstraat naar de Utrechtseweg richting De Bilt en Zeist. Bij het eindpunt, station Zeist, bevond zich het remise- en werkplaatscomplex. Hier bestond aansluiting op de lokaalspoorlijn De Bilt - Zeist en op de smalspoortramlijn Amersfoort - Arnhem van de OSM, later NBM.

• In de jaren twintig kreeg de tram concurrentie van particuliere busdiensten. Ter vergroting van de dienstverlening zette de OSM / NBM daarom een uitgebreidere dienstregeling op. Zo reden er in 1929 tijdens de spits versnelde trams tussen Utrecht en Zeist. Deze trams stopten tussen Zeist en Utrecht niet en legden het traject daardoor een kwartier sneller af dan de reguliere trams. De versnelde trams vertrokken vlak voor de reguliere tram en reden het laatste stuk achter de voorgaande reguliere tram aan. Tijdens de spitsuren reden er zo per richting 4 reguliere trams in een kwartierdienst met een rijtijd van ongeveer 50 minuten. Daarnaast reden er 4 versnelde trams in een kwartierdienst met een rijtijd van ongeveer 30 minuten. Van de twintig aanwezige motorwagens waren voor deze dienst 14 motorwagens nodig.[1]
• De dienstregeling ingaande 15 mei 1942 toont een regelmatige kwartierdienst over het gehele traject met een rijtijd van 37 minuten. Elk uur was er in Zeist aansluiting op de trams naar Amersfoort en Doorn.[2]

Tramstel NBM 20 + 43 + 402 op de Electrische Museumtramlijn Amsterdam te Bovenkerk; 21 september 2012.

Bijwagen NBM 43 op de Electrische Museumtramlijn Amsterdam, halte Jollenpad; 29 oktober 2006.

Na opheffing van de tramlijn in 1949 werden de motorwagens 17 en 20 en bijwagen 43 verkocht aan de Kleinbahn Wesel-Rees-Emmerich (KWRE) in Duitsland. Na opheffing van deze lijn in 1966 keerden zij terug in Nederland. De 17 werd later gesloopt. De 20 en 43 kwamen in 1978 resp. 1977, via de Stoomtram Hoorn-Medemblik, terecht bij de Electrische Museumtramlijn Amsterdam. Hier werden zij gerestaureerd en rijvaardig gemaakt. Bijwagen 43 was gereed in 2006. Motorwagen 20 is op 21 september 2012 na een jarenlang restauratieproces in dienst gesteld. Samen vormen zij een rijvaardig tramstel van de vroegere tramlijn Utrecht – Zeist. Deze trams zijn tegenwoordig in bezit van de stichting Stichts Tram Museum.[5][6][7][8][9][10]

Ook de voormalige paardentrams 16, 23 en 28 bleven als museumtrams bewaard. De STM 16 bevindt zich in gerestaureerde staat in het Spoorwegmuseum te Utrecht, terwijl de beide andere trams in 2009 werden overgedragen aan de Tramweg-Stichting en opgeslagen in Overloon. De 28 werd in 2017 overgedragen aan de Tramlijn van het Nederlands Openluchtmuseum.[11][12][13]

• De NBM stadstram
• Electrische Museumtramlijn Amsterdam - de NBM-trams
• Stichts Trammuseum (STM)

Zie de categorie Trams van de Nederlandse Buurtvervoer Maatschappij van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

	Utrechtse tram
Sneltramlijnen: Sneltram Utrecht - Nieuwegein - IJsselstein · Uithoflijn Trammaterieel: Zwitserse trams · Weense trams (afgevoerd) · Spaanse trams (Urbos; in aanbouw) Voormalige tramlijnen: Paardentram · Elektrische stadstram Utrecht (lijn 1 · 2 · 3 · 4 · 5) · Stadstram Amersfoort · Houten Voormalige interlokale tramlijnen: Utrecht - Zeist · Amersfoort - Arnhem · Utrecht - Vreeswijk · Oudewater - Papekop · Soest - Baarn · Den Dolder - Soesterberg