Scheemda
Scheemda (
Plaats in Nederland  | |||||
| |||||
  | |||||
| Situering | |||||
| Provincie |  | ||||
| Gemeente |  | ||||
| Coördinaten | 53° 10′ NB, 6° 58′ OL | ||||
| Algemeen | |||||
| Inwoners (BAG, 2019) | 4.970[1] | ||||
| Overig | |||||
| Postcode | 9677-9682, 9940-9944 | ||||
| Netnummer | 0596, 0597, 0598 | ||||
| Woonplaatscode | 1893 | ||||
| Belangrijke verkeersaders | A7 N362; spoorlijn Groningen - Bad Nieuweschans | ||||
| Website | www.scheemda.nl | ||||
Detailkaart | |||||
 | |||||
| Locatie van de voormalige gemeente | |||||
| |||||
In 2019 telde de plaats volgens gegevens van het CBS 4.970 inwoners, inclusief Eexta, Eexta-Zuid en de buurtschap Scheemdermeer.
Geschiedenis
Scheemda heette oorspronkelijk 'Eexta-scheemte' ("de heemen" cq. "heemsteden van Eexta"), wat later werd afgekort tot Scheemte en nog later werd het verbasterd tot Scheemda.
Scheemda ontstond waarschijnlijk eind 12e eeuw. In de 13e eeuw werd er een kerk gebouwd met losstaande toren. Scheemda ontstond in een veengebied op het Schiereiland van Winschoten, dat in gebruik werd genomen als cultuurgrond, waar – net als in Eexta – met name rogge werd verbouwd en vee werd gehouden. Hiervoor moest het veengebied worden ontwaterd, waardoor het veen echter inklonk en dus daalde, hetgeen de waterafvoer naar zee steeds lastiger maakte. De eerste schriftelijke vermelding van Scheemda uit 1391 gaat dan ook over een 'waterscheidingsakte', opgesteld door de besturen van het Oldambt en Reiderland. Het was het eerste van vele waterovereenkomsten. Het gebied was en is kwetsbaar en over de loop van de eeuwen werden daarom hulpmiddelen als windmolens, gemalen en pompen ingezet om de waterhuishouding te verbeteren. Bij de Cosmas- en Damianusvloed van 1509 verdween het dorp echter toch in de alsmaar uitdijende Dollard. Kort daarop werd het dorp ongeveer een kilometer westelijker herbouwd op een hogere plek nabij Eexta. De plek van de oude Scheemder kerk en het bijbehorende kerkhof staat bekend als het 'Ol Kerkhof' (53° 11′ 18″ NB, 6° 57′ 46″ OL). In 1988 en 1989 werden hier opgravingen verricht, waarbij de fundamenten van kerk en een toren uit het derde kwart van de 13e eeuw werden teruggevonden.[2] In 1992 werd het tracé van de A7 eroverheen gelegd.[3]
Hoewel Scheemda en Eexta nu vlak bij elkaar lagen, poogden ze toch als zelfstandige plaatsen te blijven bestaan. In 1515 werd de eenvoudige hervormde Kerk van Scheemda gebouwd, in 1570 aangevuld met een losstaande toren. De kerk staat slechts 700 meter van de plek waar tot 1870 de grote 13e-eeuwse Kerk van Eexta stond.
Tussen 1635 en 1640 werd – zij het met veel tegenwerking – het Trekdiep (Winschoterdiep) gegraven tussen beide dorpen door. Over het diep werd een stenen boogbrug gebouwd die beide plaatsen verbond. Langs het Trekdiep werd, zoals de naam al aangeeft, een trekweg aangelegd, waarlangs niet alleen trekschuiten werden voortgetrokken, maar waarover zich ook veel personenverkeer voortbewoog tussen Groningen en Winschoten. Dit deed in Scheemda en Eexta langs het diep in de eeuwen erop ook handel en bedrijvigheid ontstaan, gericht op de binnenvaart en het reizigersverkeer over de weg. Hiertoe behoorden:
- huizen waar levensmiddelen en andere goederen zoals petroleum werden verhandeld met schippers vanuit gang of schuur;
- herbergen nabij de boogbrug waar ook scheepspost (poststukken en pakketten) kon worden afgegeven;
- eenvoudige onderkomens waar scheepsjagers voorraden sterkedrank konden inslaan, zoals brandewijn (in 1811 werd dit in 14 winkels verkocht);
- bierbrouwerijen (bekend vanaf 1670 in Scheemda, later ook in Eexta, in 1856 gesloten als gevolg van goedkope import van elders);
- een kalkbranderij met een kalkoven aan het Trekdiep, aldaar gelegen vanwege het feit dat de aanvoer van schelpen en afvoer van kalk over water plaatsvond.
De kalkbranderij werd voor het eerst genoemd in 1699 en werd waarschijnlijk rond 1900 gesloten. Vanaf 1759 was er ook een boekweitmaalderij gevestigd in Scheemda (waarschijnlijk gesloten rond 1900) en vanaf 1802 ook een steenfabriek aan de Scheemderzwaag (Hamster en Rozeboom; gesloten in 1971).
Het reizigersverkeer over de weg langs het diep groeide over de loop van de jaren, waarop de Trekweg werd verbreed en verhard en uiteindelijk zelfs werd hernoemd tot Stadsrijweg. Het gevolg van het graven van het Trekdiep was dus dat de bedrijvigheid zich aan het water vestigde en de beide dorpen als gevolg daarvan steeds verder naar elkaar toegroeiden. In 1724 werd daarom reeds geschreven dat beide dorpen gezamenlijk het uiterlijk van 'een redelijk stedeke' hadden. Steeds meer kregen Scheemda en Eexta zo het karakter van een dubbeldorp.
Eeuwenlang bleef het bevolkingsaantal van beide dorpen relatief stabiel, maar de laatste twee eeuwen begon de bevolking te groeien. Telden beide dorpen bij de eerste volkstelling van 1795 gezamenlijk 1203 inwoners (Scheemda: 762; Eexta: 441); in 1899 waren het er (inclusief inwoners van buiten de bebouwde kom) reeds 2497 (Scheemda: 1338; Eexta: 798; Scheemderzwaag en Scheemdermeer: 361).
In 1868 werd station Scheemda gebouwd in Eexta, wat een stimulans betekende voor de economie; de reistijd werd verkort van 5 uur (trekschuit) tot 1 uur (stoomtrein). Daarbij werd de stationsweg verhard en kwam er verlichting. Begin 20e eeuw ontstond daarop enige industrie. Pogingen om een stoomtram te doen rijden op Scheemda en Eexta mislukten; de tram bestond slechts 2 jaar; van 1882 tot 1884, daarna werd de Stoomtramweg-Maatschappij Oldambt - Pekela verlegd naar Pekela. Ook andere communicatieverbindingen verbeterden: In 1871 werd een telegraafdienst opgezet en in 1915 kreeg het gemeentehuis als eerste een telefoongesprek. Tussen 1900 en 1968 draaiden de strokartonfabrieken van De Toekomst bij Scheemda. Het complex, en dan met name de hoge schoorsteen, is zichtbaar vanaf de A7.
Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Scheemda zich tot forenzendorp van Winschoten, wat leidde tot de bouw van woonbuurten Bloemenbuurt, Parklaanbuurt, en Hesserzand aan oost- en noordzijde. In 1954 werd het Winschoterdiep verlegd naar het zuiden, waarbij de oude loop grotendeels werd gedempt. Scheemda groeide daarop langzamerhand vast aan haar dubbeldorp Eexta, dat in 1964 werd opgeheven en geannexeerd door Scheemda. De bevolking onderscheidt beide kernen nog wel. In 1992 werd de A7 aangelegd langs Scheemda.
Huize Hesse / Esbörg
In het dorp staat een Stayokay-vestiging – een van de weinige jeugdherbergen van de provincie Groningen – sinds 1954 gevestigd in het 18e-eeuwse gebouw Esbörg, waar ook het dorpshuis van Scheemda gevestigd is. Volgens de eigenaren gaat het hier om een borg, maar het gebouw komt niet voor in het standaardwerk Ommelander Borgen en Steenhuizen van Formsma en het heette voor 1954 'Huize Hesse'. De naam verwijst naar de familie Hesse (een paardenhandelaar), die er begin 19e eeuw woonde (Hesse Börg). De oudste stenen in het gebouw dateren van 1792. Voor 1954 deed het dienst als woning voor twee artsen.[4]
Molens
Scheemda en Eexta hebben vroeger een viertal molens gehad:
- De oudste molen stond op een molenberg aan de Molenstraat en is voor het eerst te zien op de provinciekaart van Barthold(us) Wicheringe uit 1616.[5] Oorspronkelijk lag deze molen aan de Dollard. Waarschijnlijk gaat het om een standerdmolen, daar deze vaak op molenbergen werden geplaatst en de molenberg apart wordt genoemd in een verkoopakte uit 1675. Volgens mededelingen zou in de eikenhouten balk van de latere roggemolen op die plek het jaartal 1480 zijn aangetroffen, wat mogelijk kan wijzen op het jaar van stichting van deze standerdmolen, maar verdere gegevens hierover ontbreken. Later (ergens na 1600, waarschijnlijk dus na 1675) werd de standerdmolen vervangen door een achtkante roggemolen, die voor het eerst expliciet wordt genoemd in een document uit 1788. In 1922 werd deze molen met rieten dak door brand verwoest en afgebroken. De molenberg is nog wel aanwezig.
- Aan het Opdiep (een verbindingsvaart naar het Termunterzijldiep) stond van 1803 tot 1895 een achtkante bovenkruieroliemolen met stelling gebouwd, waar olie en oliekoeken werden gemaakt uit oliehoudende zaden. Aan weerszijden bevonden zich twee schuren voor de opslag van zaad en olieproducten. Delen van de molen werden na de sloop in 1895 hergebruikt in de nieuwe korenmolen De Korenbloem uit Vriescheloo.
Aan het Winschoterdiep, in Eexta, stonden de molens Welgelegen en De Vriendschap die beide in 1954 moesten worden gesloopt als gevolg van het verleggen en verbreden van het diep.
- Welgelegen was een in 1703 gebouwde pelmolen achter de Pelmolenlaan. In 1850 werd deze molen door brand verwoest (waarbij een molenaarsknecht omkwam) om hetzelfde jaar weer te worden opgebouwd. Op 19 mei 1876 brandde deze nieuwe molen echter weer af, mogelijk als gevolg van het overspringen van vonken van het stoomschip Oldambt naar een kurkdroog nabijgelegen huis, waarop een oostenwind vonken deed overwaaien naar de kurkdroge molen en naar honderden plekken op de veenachtige landbouwgronden ten westen ervan. Hetzelfde jaar werd de molen, waarvan het stenen onderstel uit 1850 nog stond, weer opgebouwd. Bij de herbouw kwam molenaar Luurtsema om het leven door een val uit de molen. In 1925 werd overgeschakeld van windaandrijving naar een elektrische Bronsmotor en verdween het houtwerk.
- De Vriendschap was een in 1841 gebouwde achtkante stellingmolen aan de Zaagmolenlaan die dienstdeed als houtzaagmolen en korenmolen. Pogingen in 1847 en 1856 om er een kalkoven te vestigen, liepen uit op afwijzingen bij omwonenden en het gemeentebestuur van Scheemda vanwege angst voor brand. Net als bij de pelmolen Welgelegen werd ook bij De Vriendschap begin jaren 1920 overgeschakeld op elektrische aandrijving. De wieken en de stelling werden daarbij weggehaald. In dezelfde periode werden de twee ernaast gelegen houten schuren vervangen door twee grotere stenen schuren om aan de toenemende vraag naar veevoer te kunnen voldoen.
Buiten de beide dorpen werden in de 18e eeuw drie watermolens gebouwd voor het droogmalen van de landbouwgebieden; in 1797 een aan het Termunterzijldiep (op de grens van Scheemda en Midwolda) en in 1799 twee op de 'Eexterzwaag' (zwaag is 'weiland') als molenkolonie. Midden 20e eeuw werden deze drie molens afgebroken.
Voormalige gemeente
In 1808 werd de gemeente Scheemda gesticht, bestaande uit de dorpen Scheemda, Eexta en Nieuw-Scheemda. In 1821 werd Westerlee (oorspronkelijk een zelfstandige gemeente) erbij gevoegd. Het gemeentebestuur vergaderde lange tijd in herberg Panman, tot in 1906 het gebouw van het oude postkantoor werd verbouwd tot gemeentehuis. Bij de gemeentelijke herindeling van Groningen in 1990 werden de gemeenten Midwolda en Nieuwolda en Scheemda samengevoegd tot de fusiegemeente Scheemda. Deze besloeg een oppervlakte van 117,17 km² (waarvan 2,41 km² water) en telde op 1 januari 2007 14.107 inwoners. In 2010 (per 1 januari) werd deze gemeente Scheemda gefuseerd met Reiderland en Winschoten tot de gemeente Oldambt.
Kernen
De gemeente Scheemda had na de fusie van 1990 acht officiële kernen (dorpen) waarvan Scheemda de hoofdplaats was.
| Plaatsnaam | Woonkern | Kerngebied |
|---|---|---|
| Scheemda * | 4.980 | - |
| Midwolda | 2.050 | - |
| Heiligerlee | 1.470 | - |
| Westerlee | 1.400 | - |
| Nieuwolda | 1.180 | - |
| Oostwold | 1.030 | - |
| Nieuw-Scheemda | 290 | - |
| Nieuwolda-Oost | 110 | - |
| 't Waar | - | 150 |
| Meerland | - | 140 |
| Scheemderzwaag | - | 130 |
| Napels | - | 110 |
| Niesoord | - | 70 |
| Ekamp | - | 30 |
| Bron: CBS | ||
* Inclusief de wijken Eexta, Eexta-Zuid/Eextahaven en Scheemdermeer
cursief gedrukte kernen zijn onofficieel
Buurtschappen
Naast de officiële kernen (dorpen) bevonden zich de volgende buurtschappen in de gemeente:
Politiek
Uitslag van de laatste gemeenteraadsverkiezingen van 2006 (links) en Tweede Kamerverkiezingen van 2003 (rechts):
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
* VCP = Verenigde Communistische Partij, een afsplitsing van de NCPN
- Laatste college van burgemeester en wethouders
- Burgemeester: G.M.C. (Truida) Jonkman-Jansen - PvdA (sinds 1 februari 2000)
- Wethouder: A.M. (Anne Marie) Knottnerus-van der Veen - CDA
- Wethouder: K. (Klaas) van Leeuwen - PvdA
- Wethouder: B. (Bé) Zwiers - PvdA
.svg.png)
|
Gemeentegrenzen Wijkgrenzen Buurtgrenzen Autosnelweg Secundaire weg Spoorweg |
██ Geselecteerde gemeente ██ Bebouwd gebied ██ Bos of park ██ Binnenwater, rivier of kanaal |
Schaatsen
Scheemda is de officiële start- en finishplaats van de schaatsklassieker Oldambtrit.
Geboren in Scheemda
- Diana Bakker, voormalig tafeltennis-international en meervoudig Nederlands kampioene dubbelspel
- Eppo Eppens, burgemeester
- Menno Jan ter Haseborg, burgemeester
- K.H. Holthuis, architect
- Herman Albert Loder, ridder in de Militaire Willems-Orde
- Pieter Hendrik Offens, roeier
- Willem van Riesen, burgemeester
- Jan Terpstra, jurist en minister
- Wietse Veenstra, voetballer, negenvoudig Oranje-international
- Jaffe Vink, filosoof en publicist
Rijksmonumenten
Zie ook
- Lijst van beelden in Oldambt
- Lijst van burgemeesters van Scheemda
- Wijken en buurten in de voormalige gemeente Scheemda
 |
Zie de categorie Scheemda van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp. |
Bronnen, noten en/of referenties
|