Eexta

Voor de naam van het dorp Eexta zijn meerdere verklaringen gegeven. Vroeger dacht men dat het een samentrekking van het woord eek ('eik') met de uitgang -steg ('brug, weg') of -sta ('woning') was. De oudste vormen zijn de Ext (1391), Eghiste (1435) en Egeste. Een andere mogelijkheid is een combinatie van de waternaam Ae met de uitgang -gest, - garst ('akkerland'). Ook zou het om een afleiding van het Oudfriese woord eske ('akkerland') kunnen gaan.

Eexta is ontstaan als een streekdorp of randveenontginning langs de oevers van de rivier *Munter Ae. Op de kaart zijn meerdere bewoningslinten te identificeren. Het oudste bewoningslint met de boerderij 'Vogelzang' en het buurtschapje Eexterzwaag ligt in het verlengde van het middeleeuwse dorp Scheemda. De voormalige kerk met de pastorie, gelegen op hogere zandgronden, maken deel uit van een tweede bewoningslint langs de Buiteneexterweg. Dit lint zette zich oorspronkelijk zuidwaarts voort langs het verdwenen Melkpad oftewel de Zandweg. Dit gebied stond ook wel bekend als Eexterhamrik. Puinresten laten zien dat zich hier een of meer steenhuizen bevonden. De bewoning is later vanwege de Dollardinbraken opgeschoven in de richting van de huidige Stationsstraat en de voormalige Hooilaan (nu Over 't Spoor en Lagelaan). Dit gebied stond ook wel bekend als Boven-Eexta. Documenten uit 1391 en 1420 situeren hier het kleine steenhuis van een zekere Nemeke Eppens in de Op Ext; mogelijk was dit het huis in de Kemmingha, dat na 1685 is afgebroken. Daarnaast bevond zich in 1637 nog een steenhuis aan de Buiteneexterweg.

De dorpen Scheemda en Eexta raakten al vroeg met elkaar verweven. Rond 1700 hadden beide dorpen één kerkeraad.

Het wapen van Eexta was een geharnaste mannenfiguur met helm, een naar beneden wijzend zwaard in rechter- en een hart in de linkerhand. Om welke heilige het gaat, is niet vast te stellen.

Het dorp had oorspronkelijk een zeer fraaie kruiskerk, gebouwd in de tweede helft van de dertiende eeuw. Deze kerk, in dezelfde stijl als de kerk van Zuidbroek is in 1870 afgebroken, nadat het door achterstallig onderhoud en zware stormen een bouwval was geworden. Ter plaatse is vervolgens een nieuwe kerk gebouwd, waarin de oude preekstoel en het orgel zijn teruggeplaatst. De nieuwe kerk werd verschillende malen uitgebreid, maar werd in 2009 met het ontstaan van de PKN afgebroken om plaats te maken voor een nieuw multifunctioneel kerkgebouw dat in 2010 in gebruik werd genomen. De façade van het oude kerkgebouw met de toren is echter blijven staan en aan de achterzijde overgeschilderd.

De oorspronkelijke pastorie uit de dertiende eeuw is bewaard gebleven en heeft het oudste woonhuisdak van Nederland. Dat blijkt uit onderzoek van de Rijksdienst voor Monumentenzorg. Uit de jaarringen valt af te leiden dat de eikenhouten balken in het dak stammen uit ongeveer 1250. Volgens bouwhistoricus A. Reinstra is niet alleen de leeftijd, maar vooral ook de puntgave constructie van het dak zeer bijzonder. Het gaat hier om de originele constructie.