Galgenveld (algemeen)

In 1795 komt in de Nederlanden een ommekeer in het gebruik van galgenvelden. De Provisionele Representanten van het Volk van Holland vergaderden toentertijd dagelijks in Den Haag en kwamen op 6 maart 1795 met een decreet, dat als volgt luidt:

Publicatie

De provisioneele Representanten van het Volk van Holland, allen diegeenen die deezen zien of hooren leezen, Heil en Broederschap.

Alzoo de ondervinding sedert zoo veele jaren heeft doen zien, dat de Galgen, Raderen en Geesselpalen, op vele plaatsen langs de openbare wegen opgerigt, niet anders te weeg brengen, dan dat dezelven een treurig schouwspel opleeveren van de Barbaarsheid van vroegere tijden, waardoor aandoenlijke harten gevoelig worden getroffen, terwijl de boosdoeners daar door niet van het kwaad worden afgeschrikt; en dezelven mitsdien slechts dienen om de Nabestaanden van hun, wier Lijken aan Galg of Rad ten prooye aan de Lugt en aan het Gevogelte zijn overgegeven, bloot te stellen aan de verguizing van onverstandigen en ongevoeligen die de misdaad van den veroordeelden doet nederdalen op den Onschuldigen, die echter nimmer door het wangedrag van anderen in de achting die hen toekomt, moet worden benadeelt; behalve dat daar door de menschelijke waardigheid tot den hoogstmogelijke trap van vernedering wordt gebracht.

Zoo is 't dat wij hebben goedgevonden te decreteren gelijk wij doen bij deezen, dat alle die overblijfsels der oude Barbaarsheid, alomme binnen deeze Provincie, ten spoedigste en uiterlijk binnen de tijd van 6 weken na de afkondiging deezes, zullen moeten worden weggenomen, die daartoe gediend hebbende plaatsen geslegt, en tot andere gebruiken worden ingericht.

Lasten wij den Procureur Generaal der Provincie, alle Bailluwen en verdere Officieren van Justitie, diens zulks zouden mogen aangaan toe te zien, dat dit ons decreet behoorlijk worde agtervolgt en naargekomen; en verder zorg te dragen, dat alle lijken aan Galgen en Raderen of anderzinds tentoongesteld, worden weggenomen en ten minste kosten begraven op de publique Kerkhoven of ander geschikte plaatsen, terwijl wij voor het vervolg decreteeren dat voortaan alle Lijken van de zoodanige, die binnen den Lande van Holland met den Dood zouden mogen worden gestrafd, dadelijk na de terechtstelling zullen moeten worden afgenomen en behoorlijk begraven.

En op dat niemand hiervan onkundig zij, zal worden gepubliceerd en ge affigeerd ter plaatse waar zulks te geschieden gebruikelijk is.

Gedaan in Den Hage onder het klein Zegel van den Lande in den 6 Maart 1795. Het eerste jaar der Bataafse Vrijheid

Het korte tijdsverloop tussen de start van het beraad over dit onderwerp in februari 1795 en het van kracht worden van dit decreet op 6 maart 1795 wijst op voorafgaand beraad. Met andere woorden, het is vrij zeker dat het afschaffen van galgenvelden en galgenbergen reeds eerder door een bepaalde bevolkingsgroep besproken en beraamd werd, alleen trad men hierover weinig of niet naar buiten.[5]

In Utrecht was men later met de afschaffing van galgenvelden. De Drost van het tweede Kwartier van het Departement Utrecht schreef op de 21e dag van de grasmaand 1809 aan de Burgemeester van Amersfoort dat de galgen, raden en dergelijke die nog in de jurisdictie zouden bestaan, afgebroken moesten worden en dat de lichamen van de geëxecuteerden begraven moesten worden.[5]

Galgenveld van Antwerpen, ca. 1525

• Antwerpen: Op de plaats van het huidige Albertpark[6]
• Brugge[7]
• Brussel, op de Galgenberg en op de Flotsenberg
• Vliermaal, vermoedelijk op het veld bij De Brullen[8]
• Leuven, ten hoogte van de Tiensepoort

In Nederland hebben verschillende plaatsen een galgenberg of galgenveld gehad, plaatsen in Nederland waar dat bekend van is zijn de volgende. De omschrijvingen zijn meestal uit de tijd dat de galg daar stond.[5]

De historicus J.A. Mol heeft in 2006 archiefonderzoek gedaan naar het voorkomen van galgen in Friesland, waarbij hij zich baseerde op toponiemen waarin de term galg bewaard is gebleven.[9]

• Bolsward, ten westen van de stadsgracht ("Galgerak")
• Dokkum, een rad, vermeld door Worp van Thabor
• Franeker, duizend meter ten zuidoosten van Franeker ("Galgefenne")
• Hindeloopen, eilandje dat in de 16e eeuw net buiten de stadsgrens lag ("Galgepolle")
• IJlst, ten noordoosten van het stadscentrum aan de Geeuw ("Galgeland")
• Leeuwarden: een galg ten zuidwesten van het centrum aan de trekvaart naar Franeker ("Galgefenne"); een tweede ten oosten van de stad, aan de weg naar Huizum ("Olde Galgefenne")
• Sloten, mogelijk aan de uitmonding van de Slotervaart in het Slotermeer ("Slootmanne galge")
• Sneek, aan de voet van de Hemdijk
• Stavoren, tussen het slot en de Noorderhaven ("Galge-venne")
• Workum, op het buitendijks land

• Baarderadeel, onder Jorwerd, aan de weg naar Baard ("Galgelân")
• Barradeel, in een bocht van de Slachtedijk, tussen Herbajum en de Zeedijk ("de hoek van Galgekamp")
• Dantumadeel, bij Rinsumageest ("Galgesleat")
• Ferwerderadeel, ten zuidwesten van Ferwerd bij de weg naar Waaxens ("Galge Morgen")
• Kollumerland, bij Kollum ("Galgefenne")
• Menaldumadeel, bij Beetgum
• Oostdongeradeel, bij Ezumerzijl
• Ooststellingwerf, ten noorden van Donkerbroek, aan de weg naar Waskemeer ("Galgeberg")
• Smallingerland, op de heide van Nijega ("Galgstik")
• Tietjerksteradeel, een galg op de oostoever van het Bergumermeer; een tweede galg in het westen, nabij Suawoude ("Galgewier")
• Westdongeradeel, tussen Oosternijkerk en Niawier ("Galgesloot")
• Weststellingwerf, duizend meter ten zuidoosten van de kerk, aan de weg van Steenwijk naar Heerenveen ("Galgeveld"). Op deze plek ligt tegenwoordig het park de Nieuwe Aanleg.
• Wonseradeel, precieze locatie niet bekend ("Galgelân")
• Wymbritseradeel, aan de westkant van het Sneker Meer, bij het Kruiswater ("Galgeland")

• Ameland, zuidelijk van de zandweg naar Ballum
• Terschelling, ten noordwesten van Midsland ("Galgeduin")

• Burum, aan de dorpsvaart ("Galgefenne")

Twee galgenvelden buiten de vesting Coevorden, aangeduid als 't Gerecht, 1634

• Assen: op 's Lands Veld ten noorden van de plaats[10]
• Coevorden: op de Hooge Loo ten noorden van de stad en bij het Laarse Gat ten zuiden van de stad[10]
• Ruinen: ten noorden van Ruinen/ ten westen van Anholt, vervangen door een galgenberg op de markegrens met Pesse[10]

In Drenthe zijn nogal wat veldnamen met galg of rad erin die verwijzen naar terreinen die naar alle waarschijnlijkheid gebruikt zijn als executieplaats. Voorbeelden zijn de galgenbergen van Anloo, Anholt, Balloo, Schoonoord/Sleen en Westerbork, waarin menselijke resten zijn aangetroffen. Van een tiental andere heuvels bestaat het vermoeden, dat zij gefungeerd hebben als executieplaats.[10]

Ontwerp van De Steenen Galg van Arnhem, hier konden 21 lijken tegelijk aan worden gehangen, 1734

• Apeldoorn: de huidige Valkenberg (Berg en Bos) ten westen van de stad[11][12]
• Arnhem: ten zuiden van de Schelmseweg[11][12] in park Klarenbeek
• Beesd: In de Galgenwaard, aan de Lingedijk[13]
• Bemmel: op het perseel halsaf[13]
• Bergharen-Afferden: nabij de huidige boerderij "Heuvelrust" tussen deze twee dorpen[11][12]
• Borculo[14]
• Bredevoort: op de Hollenberg[15]
• Buren: ten oosten van de stad aan de Erichemse kade[13]
• Culemborg: In de Redichemse Waard[13]
• Doorwerth: op de Noordberg[11][12]
• Echteld: Op de Waaldijk, waar ook andere dorpen in de buurt gebruik van maakten[13]
• Eck en Wiel: Vlak bij het gehucht Homoet[13]
• Ede: ten oosten van de weg tussen Ede en Bennekom, op een heuvel in De Sysselt[16]
• Elspeet: ten noorden weg Apeldoorn-Vaassen en mogelijk een ten zuiden van Tongeren[11][12]
• Elst: Op de Galgenwei[13]
• Epe: een eind ten noordwesten van Epe (in de buurt van de Douwelsberg, lees: Duivelsberg)[11]
• Gendt: Nabij buurtschap Kommerdijk[13]
• Harderwijk: ten zuiden van het gehucht Frankrijk[11][12]
• Hattem: ten zuiden van deze stad[11][12]
• Heerde: 2 km ten westen van het dorp[12]
• Hemmen: Op het perceel De Galgenpas langs de Linge[13]
• Heukelum: op de Galgenwaard[11][12]
• Huissen: In wat voorheen de buurtschap Het Zand was[13]
• Laag-Keppel: Nabij Kasteel Keppel[17]
• Lent: langs de Waal vlak bij fort Knodsenburg[13]
• Lienden: Op de Aschheuvel tussen Lienden en Ommeren.[13]
• Lichtenvoorde: bij havezate Tongerlo[18]
• Loenen: op het perceel Engeland[13]
• Lunteren: een heuvel in het Lunterse Buurtbosch met de naam Galgenberg, tegenwoordig staat daar een uitzichttoren met de naam "de Koepel"[11][12]
• Maurik: Op het perceel Hazenkamp.[13]
• Mariënweerd: Op een heuvel in de uiterwaarden van de Linge[13]
• Montferland: Galgenberg (Montferland)
• Nijmegen: Op landgoed Heijendaal.[19]
• Pannerden: Op het perceel Galgendaal[13]
• Renswoude: op het landje "het Galgenveld" een stukje ten oosten van de weg naar Barneveld[11][12]
• Rozendaal: noordoosten en/of noordwesten van de Imbosch[11]
• Tiel: Op het ravelijn langs de Waal en op een perceel genaamd Galgenwei richting Wadenoijen[13]
• Tielerwaard: Ten westen van het huidige knooppunt Deil[13]
• Op de Veluwe: één kilometer ten zuidzuidoosten van het kruispunt grote weg Apeldoorn-Arnhem en de afslaande weg richting Woeste Hoeve[11][12]
• Zeddam: op de berg[11][12]

Groningen met galgenveld bij het Damsterdiep, 1575

Galgendwinger met de militaire gerechtsplaats (Jan Bulthuis, 1784)

• Noordlaren: galgenberg langs oude postroute in het Noordlaarderbos (onzeker)
• Smeerling: de Galgeberg (Galbaargen), een verhoging van het terrein aan de westzijde van Smeerling, pal aan de zuidzijde van de N36.
• Vlagtwedde: 't Ol Gerichte
• Groningen: Een galgenberg nabij de vijver in het Sterrebos (Kempkensberg), een galgenveld bij de Paddepoelsterweg, nabij begraafplaats Selwerderhof en een militaire gerichtsplaats op de Jacobijner- of Galgendwinger (later Ebbingedwinger) nabij het latere Bodenterrein

De Volewijk met Galgeput bij Amsterdam, ca. 1862

Elsje Christiaens vastgebonden aan een paal op het Amsterdamse galgenveld Volewijk door Rembrandt van Rijn, 1664

• Alkmaar: aan de noordoever van de Zeglis: tussen de Galgendijk en het water op de Galgenweid[20][12]
• Amsterdam: Volewijk aan de Noordzijde van het IJ[12][21] Op de Heining, een buitendijks gebiedje langs de spaarndammerdijk bij Halfweg dat nu in het westelijk havengebied van Amsterdam ligt, was het galgenveld van het hoogheemraadschap Rijnland.
• Bergen: ten westen van de kerk op een markante duin nabij de Duinweg naar Schoorl[20]
• Beverwijk: noordzijde dorp, waar de Galgenweg uitkomt op de Groote Houtweg[20][12]
• Broek in Waterland: ten zuiden van het dorp, mogelijk bij de Galgensloot[20][12]
• Den Helder: ten zuiden van Kijkduin (berekend op 14 gehangenen en 3 geradbraakten)[12][22]
• Enkhuizen: ten noorden van de stad op een landtong lag "'t Geregt van Enckhuysen", thans "het Galgenland"[20][12]
• Haarlem: Net ten noorden van de Crayenestervaart Hoek Zuiderbuitenspaarne, de huidige Crayenesterlaan.[12][23]
• Hoorn: aan de Galgenbocht in de weg van Oosthuizen naar Hoorn[20][12]
• Naarden: In de buurt van de turfpoort.[24]
• Oosthuizen: locatie onbekend[20][12]
• Opmeer: locatie onbekend[20]
• Purmerend: Buiten de stad aan de Weere,[25] [26]
• Monnickendam: Galgenriet (voorheen Blikhoek)[27]
• Rinnegom: in de duinen ter hoogte van "het Galgenduin"[20][12]
• Schoorl: een hoog duin met de naam "Schoorlse Nok" en bij de grens met Bergen een "halve galg" (soort waarschuwingsbord)[20][12]
• Texel: noordelijke kant Hoge Berg[12][22]
• Westfriese Omringdijk: 4 galgen op de dijk voor de vier ambachten (4 grondgebieden die vooral als waterschap functioneerden), hier ook recht gesproken, huidige namen als galgendijk, galgenakker en galgenbocht herinneren nog aan deze plek[20]

• Deventer: In 1362 was al sprake van de Galghenbergh, later de Galgenbelt genoemd.[28] Hij was gelegen ten noorden van de stad en werd rond 1930 voor woningbouw afgegraven. Nu liggen daar de straten Hoge Belt en Hoge Hondstraat. De Diepenveenseweg die vanuit de stad in de richting van de Galgenbelt liep heette tot 1889 deels Galgeweg. Verder wijzen de veldnamen Ravensweerd en Radstake van nu bebouwde gebieden ten noorden van de oude stad op gerechtsplaatsen. Ook heeft er in Deventer een galg gestaan op het Justitiebolwerk.
• Tussen Goor en Delden: ten westen van de huidige Algemene Begraafplaats in Delden.
• Galgenberg (Mander)

Gezicht op de stad Utrecht vanaf het Paardenveld met in het midden de galg, 1756

• Amerongen: op een hoogte ten oosten van het dorp en later ten noorden van het dorp Elst (Galgenbosch)[12][29] (op de Galgenberg)
• Amersfoort: op de Amersfoortse Berg ten zuidwesten van de stad[29][12]
• Leersum: alhier of vlak bij "Het Galgenbosch"[12][29]
• Rhenen: er zijn drie galgen geweest, ten westen van de Donderberg, ten noordwesten van de stad en ergens op de Grebse Berg[12][29]
• Utrecht: aan de Vaartse Rijn[12][30]
• Woerden: ten westen van Woerden nabij de zuidoever van de Rijn[12][31]
• Zeist: "het Seysterzant": ten noorden van de Arnhemse Bovenweg, ongeveer één of anderhalve kilometer van de kerk[12][29]

Galgenveld aan de Trekvliet bij Den Haag, 1619
Gilles van Leedenberch, in 1618 veroordeeld wegens landverraad, maakte in de gevangenis een eind aan zijn leven en werd geconserveerd, gekist en een jaar later met kist en al aan de galg gehangen

Galgenveld bij Gouda, 1520

• Brielle: Ook het Galgen-bolwerk genoemd. Gelegen op een wal net buiten de vesting.
• Delft: een kilometer ten zuiden van de stad aan de westelijke oever van de Schie[31]
• Dordrecht: op de hoek van de Noord en de Merwede (aan de zijde van Zwijndrecht - t.h.v. het huidige Noordpark).[12][31]
• Gouda: het galgenveld was aanvankelijk waarschijnlijk een terrein aan de Corte Gouwe, tussen het huidige Regentesseplantsoen en de Nieuwehaven, ook wel 't Gerecht en het Galgeveld genoemd; in de 15e eeuw zou het galgenveld verplaatst zijn naar een buiten de stad gelegen terrein ten westen van de stad buiten de Dijkspoort bij de IJsseldijk[32][33]
• 's-Gravenhage: tussen Den Haag en Scheveningen en elders in de duinen tussen Den Haag en de zee[12][34]
• Leerdam: op de "Galgerwaard" en "het Galgenwiel"[11][12]
• Leiden: ten westen van de stad, op de noordoever van het Galgewater, nabij de Lage Morsweg vlak aan de waterkant[12][35]
• Scheveningen: op een hoog duin vlak bij het dorp[12][34]
• Schiedam, op de hoek van de Voorhaven en de Nieuwe Maas[36]
• Land van Steyn: in Stein ten oosten van Gouda[12][31][33]
• Warmond:[37]

• Bergen op Zoom, bij de Raai berg[12]
• Breda: Cadettenkamp, nabij de huidige Verzorgingsplaats Galgeveld[38]
• 's-Hertogenbosch: Vughterheide[39]
• Loon op Zand: Nabij het huidige Leikeven.[40]
• Putte: Een galgenberg, tegenwoordig beplant met dennen.[12]
• Tilburg: In de buurt van de Laarstraat naar Riel, richting Goirle.[41]
• Galgenberg (Deurne)

• Beesel: Grietjens Gericht[42]
• Brunssum: Op de locatie van zwembad de Zeekoelen werden in vroeger tijd o.a. Bokkenrijders verhangen[43]
• Heerlen: Op de Heesberg, waaronder andere vermeende Bokkenrijders werden verhangen, de drukste dag, met 7 executies was 15 juni 1773[44]
• Heerlen: Op de Heksenberg, waaronder andere Matthijs Crousen op 5 oktober 1774 werd verhangen[45]
• Hulsberg: Galg op de Emmaberg. Op de Lommelenberg (later tot Emmaberg hernoemd) werden tussen 1773 en 1776 vele tientallen veroordeelden uit het Land van Valkenburg opgehangen[46]
• Maastricht: Galgenberg op de Dousberg
• Margraten: De Galling: Galg van Margraten
• Mheer: De Galling: Galg van Mheer
• Schimmert (samen met Klimmen en Hulsberg: In 1772 is er voor een bedrag van 52 Luikse gulden een galg vervaardigd door timmerman Francis Lemmens, waarschijnlijk wegens het oprollen van de Bokkenrijdersbende van Joseph Kirchhoffs in 1771-1772[47]
• Venlo: een sage over een achtjarig meisje[48], Leutherberg
• Wijlre: Het Gericht
• Wijnandsrade: In de buurt Brommelen bevond zich de galg van de schepenbank van de heerlijkheid Wynandsrade[49]

Galgenveld van Nieuw-Amsterdam in het midden van de tekening, 1664

In de Nieuw-Nederlandse hoofdplaats Nieuw-Amsterdam stond aan de kust een galg, zoals is te zien op de tekening van Johannes Vingboons van Nieuw-Amsterdam van 1664.

• Galgenberg te Messern in Neder-Oostenrijk

De Tyburn tree, de permanente galg bij Tyburn, stond op de plek waar zich nu de Marble Arch bevindt en werd gebruikt tot 1759, afbeelding uit 1680

• In Tyburn stonden de galgen voor de mensen die in Londen terecht werden gesteld.