Terschelling

De oudste bewoningsresten op Terschelling dateren van rond 850, toen een houten kerkje werd gebouwd op een heuvel bij Striep of Stryp. Deze heuvel is later als grafheuvel in gebruik genomen en staat bekend als het Strieperkerkhof.

In een kerkenlijst uit de 11e eeuw wordt genoemd dat de Abdij van Echternach twee kerken bezat op Terschelling.[3]

De Watersnood van 1287, op Terschelling ook wel de St. Hubertusvloed genoemd,[4] is een belangrijk moment geweest in de vorming van het huidige Terschelling en de rest van het Waddengebied. Voor die tijd was het eiland te voet bereikbaar vanaf Dijkshorn (naar alle waarschijnlijkheid het huidige Dijkshoek) aan de Friese kust naar Hoorn. Hierdoor was Hoorn de belangrijkste plaats op het eiland. Na de ramp was de passage niet meer mogelijk, en kwam de verbinding op West te liggen. Hierdoor werd West-Terschelling de belangrijkste plaats.[4]

Vanouds bestaat er op Terschelling een controverse tussen de bewoners van West-Terschelling, met een sterke gerichtheid op de zee, en de meer agrarisch georiënteerde bewoners van Oost-Terschelling. In 1612 leidde die controverse tot een scheiding van het eiland in twee bestuurseenheden, West-Terschelling en Oost-Terschelling. West-Terschelling werd vanuit het gelijknamige dorp bestuurd, het drosthuis van Oost-Terschelling stond in Midsland. Pas na de Franse bezetting in het begin van de 19e eeuw werd Terschelling weer een bestuurlijke eenheid, en werd West-Terschelling het bestuurscentrum van de gemeente.

Na de verwoesting van een koopvaardersvloot op de Vlieree op 19 augustus 1666 (zie ook: Holmes’s Bonfire), werd West-Terschelling op 20 augustus 1666 tijdens de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog overvallen door een Engelse vloot.[5] De vloot stond onder leiding van admiraal Robert Holmes, vergezeld door de Hollandse deserteur de kapitein Laurentsz van Heemskerk. Men nam aan, dat zich op Terschelling deel van de magazijnen van de staat en de Oostindische Compagnie bevonden. Oorspronkelijk was Schout-bij-Nacht Holmes van plan om Vlieland aan te vallen, maar door een donderbui raakte het Engelse kruit nat en het dorp was in staat van verdediging gebracht. Dat was niet het geval op West-Terschelling. De admiraal voer met 11 compagnieën naar de haven van West-Terschelling (the town of Brandaris).[5] Zij troffen nauwelijks enige weerstand van de lokale bevolking. De soldaten trokken brandschattend door het bijna 300 huizen tellende dorp, dat vrijwel geheel in de as werd gelegd. In de Engelse geschiedenis heet dit Holmes' Bonfire.[5] De vuurtoren Brandaris, uit 1594, was in 1666 een van de weinige overgebleven gebouwen nadat de Engelsen West-Terschelling in brand hadden gestoken.[6]Door een loterij, hulp van doopsgezinden aan de wal en belastingvoordelen van de gewestelijke overheid (Holland) kon het dorp weer binnen een paar jaar worden opgebouwd. Hierbij speelde vooral ds. Grevenstein een zeer belangrijke rol. Het genoten belastingvoordeel werd overigens een paar jaar later weer teruggehaald. De brandlaag van 1666 is nog steeds aanwezig op Terschelling; een 8 tot 15 cm dikke zwarte roetlaag in het witte duinzand, zo'n 0,8 tot 1,5 meter onder de grond. In herdenkingsjaar 2016 wordt de brandlaag permanent zichtbaar gemaakt in de Commandeurstraat, een van de oudste straatjes van West Terschelling.[7]

Aantal inwoners per woonkern op 1 januari 2019:[8]

Terschelling vanuit de ruimte gezien

Naast deze officiële plaatsen bevinden zich in de gemeente de volgende buurtschappen en diverse nederzettingen:

• Dellewal
• Halfweg
• Horp
• Midsland aan Zee
• Midsland-Noord
• West aan Zee (lokaal: Peal Acht)

Ook zijn van Terschelling een aantal verdwenen nederzettingen bekend, namelijk Allum, Hierum, Stortum, Stattum, Schittrum en Wolmerum.

Terschelling is met het vasteland verbonden via een veerdienst naar Harlingen. Deze veerdienst wordt uitgevoerd door Rederij Doeksen. Over deze veerdiensten was al een jarenlange strijd gaande tussen Doeksen en Rijkswaterstaat enerzijds en Rederij Eigen Veerdienst Terschelling (EVT) anderzijds. In 2011 berichtte de minister dat om de openbare dienst betrouwbaar uit te kunnen voeren rederij Doeksen voorrang heeft bij het gebruik van de rijksaanleginrichtingen, en dat EVT deze mag gebruiken voor zover de resterende capaciteit dat toelaat, en dat Rederij EVT hier niet tevreden mee is en meent dat de beperkte capaciteit het resultaat is van een samenspanning tussen rijksambtenaren en rederij Doeksen. EVT heeft in april 2011 een schadeclaim bij de Staat ingediend omdat zij van mening is dat de Staat onrechtmatig gehandeld heeft. De minister vond dat er van onrechtmatig handelen geen sprake was en kende daarom geen schadevergoeding toe.[11]

De regering heeft aan Doeksen een concessie verleend die Doeksen tot 2026 het alleenrecht geeft de verbinding te onderhouden, met dien verstande dat de concessie pas onherroepelijk is nadat een eventuele bezwaar- en beroepsprocedure is afgerond.[12] EVT en VAST (samenwerkingsverband van vier gemeenten) hebben daar tegen inderdaad een bezwaarprocedure begonnen. Het bezwaar is in maart 2012 afgewezen[13], maar EVT meldt dat zij in beroep gaat, zo nodig ook bij het Europese Hof, en meldt dat zij daarom nog zeker 5 tot 6 jaar zal kunnen blijven varen.[14]

Sinds 2008 voer EVT met de Stortenmelk en sinds 30 maart 2012 met de Spathoek, een schip dat zowel passagiers als auto's en vracht kon vervoeren, twee (enkele dagen in winterdienst) of drie keer per dag heen en weer.

Op 15 april 2014 werd EVT overgenomen door Rederij Doeksen, inclusief het MS Spathoek. Hiermee werd de concessie voor 15 jaar aan Rederij Doeksen verleend.

In tegenstelling tot de waddeneilanden Vlieland en Schiermonnikoog mag iedereen met zijn auto rijden op Terschelling.

Het grootste deel van het openbaar vervoer vindt plaats per bus tussen de aanlegplaats van de veerdienst en de verschillende dorpen en vakantieparken op het eiland. Tot in de jaren zestig werd het vervoer uitgevoerd door busmaatschappij Cupido. Later werd dit bedrijf door anderen overgenomen. Op het waddeneiland rijden 3 buslijnen (waarvan 1 nachtbus) van Arriva. Hierop rijden sinds 1 januari 2017 elektrische bussen.

Onder cultuurliefhebbers is het eiland vooral geroemd door het jaarlijkse theaterfestival Oerol. Dit festival werd in 1981 opgericht door Joop Mulder, destijds eigenaar van café de Stoep in Midsland. Inmiddels is Oerol uitgegroeid tot een van de grootste locatietheaterfestivals in Europa.

• West-Terschelling: Museum 't Behouden Huys, Centrum voor Natuur en Landschap, Bunker Museum Terschelling
• Formerum: Wrakkenmuseum
• Hoorn: Landbouwmuseum Het Hooivak

Op Terschelling wordt een aantal oude tradities in stand gehouden. Bekend is het Sunderum, een feest dat op 6 december in de dorpen Baaiduinen, Kaard, Kinnum, Midsland en Hoorn wordt gevierd. In de dorpen van Oost-Terschelling heeft ieder dorp een eigen bestuur, de buren, dat probeert de problemen in het dorp op te lossen. Zakelijke problemen worden behandeld tijdens een vergadering met de naam Mantsjebier, die in sommige dorpen rond de jaarwisseling wordt gehouden. Overige problemen worden besproken tijdens het Burebier. Op de vergaderingen zijn traditioneel alleen de volwassen mannelijke inwoners van de dorpen welkom. In de dorpen van Oost-Terschelling geldt de burenplicht, de zorg die de bewoners voor elkaar hebben. Dit strekt zich uit van hulp bij de bouw van huizen tot het organiseren van de begrafenis van overleden dorpsgenoten. Het gebruik met paard en kar de natuur in te trekken wordt op Terschelling Op e Riid gaan genoemd.

Terschelling kent een levendige koor- en volksdanscultuur. Een andere voormalige eigenaar van de Stoep, Willem Fries, opende in 2005 het kleine Het West-End theater. Daarmee kreeg Terschelling als Oerol-eiland ook zijn eigen theatertje.

Terschelling is rijk aan historische verhalen, maar ook veel verhalen die in de loop van de eeuwen zijn aangedikt. Zo wordt in de sage rond het Stryper Wyfke verhaald dat Engelse soldaten na de plundering van West-Terschelling in 1666 al stropend oostelijk over het eiland wilden trekken, maar klaarblijkelijk omkeerden, en direct het anker lichtten om huiswaarts te keren. De reden zou zijn dat de Engelsen in de verte bij het dorp Striep donkere schimmen zagen. Een oud vrouwtje waarschuwde met de woorden: "Ze staan er met honderden, maar liggen er bij duizenden." Ze doelde echter op het kerkhof waar honderden grafzuilen stonden, maar waar in de loop van de eeuwen duizenden begraven werden. De soldaten zouden dat hebben opgevat als dat er honderden soldaten stonden en er nog eens duizenden op de grond lagen.[15]

In de gemeente zijn er een aantal rijksmonumenten en oorlogsmonumenten, zie:

• Lijst van rijksmonumenten op Terschelling
• Lijst van oorlogsmonumenten op Terschelling

In de gemeente zijn diverse beelden, sculpturen en objecten geplaatst in de openbare ruimte, zie:

• Lijst van beelden op Terschelling