Beleg van Vredenburg

Het kasteel is in de jaren vanaf 1529 gebouwd en zou zijn naam eraan ontlenen dat het de "Utrechtse burgers in vreedzaamheid onder zijn juk zou houden". Het kasteel werd gebouwd met onder meer stenen van het slot Vredelant (Vreeland). Op de poort van 't kasteel stond uitgehouwen in gouden letters: Arx dicor pacis a quinto condita Carlo Grata bonis Statio, sed ferra virga malignis. (Ik word Vredenburg genoemd; ik ben door keizer Karel V, gebouwd; voor de goeden een goede wachter, maar voor de kwaadaardigen een ijzeren roede.)[4] Op het kasteel lag een bezetting van honderdtwintig soldaten met hun vrouwen en kinderen onder leiding van Franciscus d'Avila.[5]

In Utrecht was men nog een lange tijd Spaansgezind geweest. Toen men in 1573 het nieuws vernam over het beleg van Haarlem, verbrandden burgers een stropop die Willem van Oranje moest voorstellen.[6] Tijdens en na het beleg van Alkmaar en het beleg van Leiden (1573-1574) waren in Utrecht tien vendels soldaten ingekwartierd geweest. Drie jaren werden deze soldaten door de stad onderhouden hetgeen een zeer zware last was voor burgers, omdat deze in de huizen van burgers gingen wonen en zich regelmatig misdroegen.

Toen er weer een nieuwe groep voor Utrecht was verschenen hield het Spaanse vendel de kasteelpoort gesloten. Om toestanden te voorkomen zoals in Antwerpen werden deze gevreesde muiters weggejaagd.[2][4][7][8] De muiters probeerden later nog de stad binnen te vallen en de Catharijnepoort[9] in brand te steken, maar werden door de burgers geweerd, waarbij honderdtwintig muiters werden gedood. Nadien waren ze naar Brabant getrokken waar ze zich aansloten bij muiters van het Beleg van Zierikzee (1575-1576), wat na de Plundering van Aalst tot de Spaanse Furie (Antwerpen) leidde.[5]

Nadat de Pacificatie van Gent gesloten was, weigerden de Spanjaarden zonder toestemming van Don Juan uit Utrecht te vertrekken.[2] In september had Utrecht al geschreven aan de Staten van Holland en Zeeland, dat zij van de Spaanse bezetting in de stad af wilde. De Spanjaarden op het kasteel, die hiervan op de hoogte waren, deden op 21 september een uitval in de stad en staken enkele huizen in brand. Enkele burgers kwamen daarbij om het leven. In de nacht schoten ze vanuit het kasteel op de stad.[10] Burgers wisten met hulp van de drie aanwezige vendels Duitse soldaten de Spanjaarden weer terug te jagen op het kasteel. Men was meteen daarna begonnen met de aanleg van verschansingen, het doorbreken van tussenmuren van de huizen in de omgeving van het kasteel. Geschut werd geplaatst op hoge katten, op torens van omliggende kerken[2] en op de stadskastelen Oudaen en Fresenburch. Verder werd buskruit verzameld, kortom het beleg was begonnen.[11] Dezelfde dag werd via Amersfoort een verzoek naar Arnhem gezonden om buskruit ten behoeve van het beleg.[12] In februari 1577 werd de stedelijke belasting op koren, zout, vee en andere voorwerpen met de helft verhoogd. Met de opbrengsten daarvan zou men de kosten kunnen voldoen in het beleg van het kasteel Vredenburg en het opbouwen van verschillende sterkten op de stadswal. Ook de geestelijkheid moest de belasting betalen, waarvan zij voorheen vrijstelling had genoten.[13]

Burgers wierpen een hoge schans in de buurt van het Elizabethgasthuis op, die hoger was dan de kasteelmuren. Hierdoor konden ze vrij eenvoudig in het kasteel schieten met hun kanonnen. De brug die het kasteel met de stadsbuitengracht verbond wisten ze ook stuk te schieten, daarmee zaten de Spaanse soldaten opgesloten.[14] De Utrechtse burgers schoten op 22 januari 1577 de achterpoort van het kasteel in stukken en hadden ter plaatse de gracht kunnen dempen. Op 8 februari begonnen de Spanjaarden te onderhandelen, op het moment dat de burgers gereed waren om een bres te gaan schieten. Op 9 februari werd een akkoord gesloten met de Graaf van Boussu. Op 11 februari trokken 150 Spanjaarden (vrouwen en kinderen niet meegerekend) uit het kasteel met stille trom en opgerolde vaandels. Nadat de magistraat de sleutels had ontvangen trokken de burgers dezelfde dag het kasteel binnen met vliegende vaandels, onder leiding van Hopman Kessel.[4] De Spanjaarden werden tot aan het kartuizerklooster Nieuwlicht in de stadsvrijheid begeleid. Vandaar trokken zij op bevel van Don Juan (samen met de Spaanse bezettingen van Culemborg en Vianen) via Breda naar Antwerpen.[3] Het kasteel werd meteen door Utrechtse burgers bezet. De burgers moesten zich alleen nog van de Duitse soldaten zien te ontdoen. Die wilden wel vertrekken, mits zij voor hun diensten betaald zouden worden. Er werd zilverwerk van de bisschop "geleend" en voor twintigduizend gulden verpand. Boussu durfde de Duitsers niet te ontslaan zonder toestemming van Don Juan. De Duitsers bleven tot 27 april binnen de stad en waren een grote last voor de burgers. Op die dag kwamen de burgers in opstand en namen hun oversten Tambergen en Vinckeburg gevangen. De soldaten werden de stad uitgejaagd. De soldaten raakten verspreid over het Sticht, totdat Boussu in de maand juni hun overste in vrijheid liet stellen.

Trijn van Leemput op weg naar het kasteel
(collectie: Rijksmuseum Amsterdam)

Op 2 mei waren de burgers begonnen met de sloop van het kasteel. De rol van ene Trijn van Leemput (ook wel Catharina Bergers[4][15]) was daarbij opmerkelijk. Toen de Spanjaarden nog buiten de stad waren ontstond gemor onder de burgers, ze vreesden voor de mogelijkheid dat het weer opnieuw bezet zou worden met vreemde troepen.[16] De volgende overlevering is hiervan bekend. Jan Jakobs van Leemput, schepen en hopman van de burgers was laat thuisgekomen van de raadsvergadering. Trijn had gevraagd waarom hij zo laat was. Jan Jakobs had geantwoord dat men had besproken hoe van het kasteel af te komen. Maar dat er geen oplossing was, men was tegen allerlei bezwaren aangelopen. Trijn zei tegen Jan Jakobs, laat mij maar begaan, ik zal het wel aan kant helpen. Jan Jakobs vroeg haar zich niet te bemoeien met het afbreken van het kasteel van de koning. Maar zij zocht desondanks meteen wat vrienden en bekenden op, droeg een blauw schort als vaandel, gewapend met een houweel trokken zij naar het kasteel. Daar aangekomen vroeg zij zich af, hoe nu te beginnen. Ze brak alleen de eerste stenen af, het volk zag dat en schoot haar te hulp. En zo werd het kasteel waar de burgers zo onder te lijden hadden gehad door de kloekmoedigheid van een vrouw tot de grond toe afgebroken en gesloopt.

Op de poort brachten de burgers een nieuwe tekst aan:Hactenus art Pacis dicta es sed nomine fals, Fosthac diceris, pyrgia dissidii. (Tot nog toe hebt gij de naam van Vredenburg gevoerd, maar het was uw valse naam: Na deze tijd zult gij de twistige vuurbaak genoemd worden.)[4] De Staten van Utrecht hebben nog geprobeerd de sloop te verhinderen, maar dit bleek tevergeefs. Uiteindelijk deelden zij de Staten Generaal mede dat het kasteel tijdens het beleg zoveel schade had opgelopen dat het te veel geld zou kosten het te herbouwen. Op 18 augustus gaven de Staten Generaal toestemming voor de sloop waarna op 28 augustus de sloop werd hervat. Het duurde tot 1581 voordat het kasteel grotendeels gesloopt was. Met het puin werd de slotgracht gedempt, het westelijke deel met de torens bleef gespaard, omdat dat deel uitmaakte van de stadsmuur.[14]

De Franciscanen wilden Don Juan niet afzweren en verlieten allemaal de stad. Een jaar later zou de Unie van Utrecht (1579) worden gesloten. In 1581 werden op verzoek van burgers verschillende kloosters en gestichten afgebroken, kerken werden opnieuw ontdaan van beelden.[8]