Tzum (plaats)
Tzum (Fries: Tsjom) is een terpdorp in de gemeente Waadhoeke, in de Nederlandse provincie Friesland.
Plaats in Nederland  | |||||
| |||||
  | |||||
| Situering | |||||
| Provincie |  | ||||
| Gemeente |  | ||||
| Coördinaten | 53° 9′ NB, 5° 34′ OL | ||||
| Algemeen | |||||
| Inwoners (BAG, 2019) | 1.100[1] | ||||
| Inwonersnaam | Tzummer | ||||
| Overig | |||||
| Postcode | 8804 | ||||
| Netnummer | 0517 | ||||
| Woonplaatscode | 1362 | ||||
| Stadsrechten | Nee | ||||
Detailkaart | |||||
 | |||||
| Locatie in de voormalige gemeente Franekeradeel | |||||
Foto's | |||||
 | |||||
| Tzum in juni 2017 | |||||
| |||||
Het ligt ten noordoosten van Sneek, ten noorden van Bolsward en ten zuidoosten van Franeker. Door Tzum stromen twee kanalen, de Oudemeer en de Tzummervaart. Tzum was van 1816 tot 1984 hoofdplaats van de gemeente Franekeradeel.
In 2019 telde het dorp 1.100 inwoners.[1] Onder het dorp vallen ook een flink aantal buurtschappen waarvan de meeste of liggen lagen nabij of op een terp. Het gaat om de buurtschappen: Barrum, De Kampen, De Vlaren, Doijum (deels), Fatum, Holprijp, Koum, Laakwerd, Miedum (deels), Tallum, Teetlum, Tolsum en Tritzum.
Geschiedenis
Voor Christus
Men neemt aan dat de ontwikkelingsgeschiedenis van Tzum begint omstreeks 600 voor Christus, wanneer de eerste bewoners zich op de plaats waar nu Tzum ligt vestigden.[2] Rond die tijd lag in het noorden van het tegenwoordige dorpsgebied van Tzum een kwelderwal, waarop naast de oude dorpskern ook Holprijp en Tallum ontstaan zijn. Deze kwelderwal vormde toen tevens een kustlijn, want direct ten noorden hiervan bevond zich de Waddenzee. Ten oosten van Tzum werd de kwelderwal onderbroken door een zuidwaarts stromende slenk, waarvan verondersteld mag worden dat deze door de bewoners "Laak" werd genoemd.[2] De buurtschap Laakwerd heeft hier haar naam aan te danken (laak=slenk en werd=wierd/terp).
Romeinse rijk
De Romeinse militaire bezetting van het dorpsgebied van Tzum heeft niet lang geduurd, maar handelscontracten tussen de Romeinen en het noorden van Friesland bleven nog langer dan twee eeuwen bestaan. Een voorbeeld hiervan is het schrijfplankje van Tolsum, niet zover van Tzum vandaan, een onderhandeling tussen een slaaf genaamd Carus en een onbekende meester.[3] Bovendien was er een Romeins kamp ten zuidoosten van Tzum gesitueerd, op de plek waar nu de buurtschap de Kampen ligt. Deze naam is ook ontstaan vanwege dit historische feit.
Middeleeuwen
Na de inname van Noordwest-Friesland door Frankische troepen in 734, probeerden nieuwe machthebbers inwoners van Tzum te bekeren tot het christendom. Hoewel er verzet was tegen de kerstening, heeft Tzum na rondom 800 waarschijnlijk een eigen kerkje gehad.[3]
In de middeleeuwen hanteerde men in Franekeradeel het zogenaamde "rechtsomgang". Dit was een systeem waarbij er sprake was van een college van acht rechters waarvan één de functie van grietman bekleedde. Elk jaar kregen acht rechtvoerende 'staten', boeren met grond, de beurt rechters te kiezen. Voor dit doel was Franekeradeel verdeeld in vier "Fiarndelen" (Vierdedelen) van elk twee eedsgebieden, die een rechter leverden. Binnen de eedsgebieden werden de beurten tevens verdeeld. Een van deze Fiarndelen (met hoofdletter) was het Tzumminga Fiarndel, maar hier waren opvallend genoeg de rechters uitgesloten bij de grietmanskeuze. Tzumminga Fiarndel was op zijn beurt weer verdeeld in vier fiarndelen (met kleine letter):[3]
1500 tot 1800
In 1516 is vrijwel het gehele dorp afgebrand door toedoen van de "Zwarte Hoop", een groep van afgedankte soldaten van Georg van Saksen. Aangezien Tzum in die tijd vooral bestond uit houten huizen bleef slechts een selectie van huizen staan. Alleen degenen die een stenen huis (stins) konden veroorloven, hadden geluk. Een aantal van deze stinzen waren Oud-Herema, Hermana en Hottinga.[4]
Op 6 juni 1548 is men begonnen met de bouw van de toren van de Johanneskerk en op 20 oktober 1549 is de bouw voltooid. In 1586, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, is de toren echter in brand gestoken door Spaanse troepen.[5]
In 1718 stond bij de haven een molen, waarschijnlijk een korenmolen. Tevens waren inmiddels alle boerderijen gebouwd van steen.[4]
Na 1800
Op 10 oktober 1816 veranderde de gemeente Tjum in Franekeradeel. Toch bleef Tzum de hoofdplaats van de gemeente, totdat in 1984 door de gemeentelijke herindeling Franeker en Barradeel met Franekeradeel fuseerde en de hoofdstad Franeker werd.
Na de landbouwcrisis van 1870 nam de werkloosheid drastisch toe en werd er significant meer gebouwd in de dorpskern. In bevolkingsregisters wordt zelfs hier en daar vermeld dat mensen ondergebracht werden in een stal of varkenshok. Door de toename van bevolkingsdichtheid was er ook sprake van epidemieën. De woningwet van 1901 bracht verandering aan de erbarmelijke omstandigheden.[4]
Etymologie
De oorsprong van de naam "Tzum", die vroeger verschillende schrijfwijzes had, is niet helemaal zeker. Waarschijnlijk is de oudste vorm Kimminge; misschien was dit de naam van de slenk die ten noorden van en langs de kwelderwal bij Tzum stroomde. Deze naam is in de loop der tijd veranderd naar Chzimingen (1222), Shyommengum (1275) en Zimminghum (1335). Bij de laatste twee is de verbastering te zien van het waarschijnlijke Kimmingeheem, dat ontstaan is toen het achtervoegsel '-heem' toegevoegd werd, door de vele stammen die Friesland binnendrongen.
Kim staat voor "rand" en Tzum lag toen inderdaad aan de rand van het toenmalige vasteland. De verbasterde schrijfwijzes van Kimmingeheem werden langzamerhand samengetrokken tot Kingum, dat vervolgens door Deense invloeden veranderd is naar Tsjumgum, Tsjomgum of Ztumgum (1408). Deze naam is bekend uit geschreven bronnen uit de late middeleeuwen. Uiteindelijk is het achtervoegsel -gum geheel verdwenen.[2][6]
Kerktorens van Tzum en Oldeboorn
Op de vrij hoge en omvangrijke terp staat de Johanneskerk met daarnaast de in de wijde omtrek opvallende toren. De toren van Tzum is de hoogste van alle dorpskerken in Friesland. De spits reikt tot 72 meter hoog. Het is vooral de 41 meter lange spits die de oorzaak is van deze uitzonderlijke afmeting. Volgens een bekende sage hebben de bewoners van Oldeboorn gewedijverd met Tzum om de kerk met de hoogste toren.
De Oldeboorners wilden de hoogste toren van Friesland hebben, wat betekende dat hun toren hoger moest worden dan die van Tzum. Daarom reisden twee mannen naar Tzum om te bepalen hoe hoog die toren precies was. Ze beklommen de toren en maten de hoogte met een touw. Daarna bleven ze in de plaatselijke herberg overnachten. Terwijl ze sliepen sneed de waardin een flink stuk van het touw af. Het uiteindelijke gevolg was dat de toren van Oldeboorn toch lager werd dan de toren van Tzum. De inwoners van Oldeboorn worden sindsdien tuorkemjitters (torenmeters) genoemd en die van Tzum lyntsjesnijers (lijntjesnijders).
De Johanneskerk te Tzum
De Doelhofkerk te Oldeboorn
Geloof
Tzum beschikt over een eigen protestantse gemeente die diensten houdt in de Johanneskerk
Cultuur
Ten oosten van de Johanneskerk staat er het dorpshuis van het dorp, genaamd de Moeting. Het dorp heeft een eigen brassband, Brassband Tzum. De band is ook wel bekend onder zijn oude naam, Prijst den Heer. Daarnaast heeft Tzum ook zijn eigen Oranjevereniging en dorpsbelang. Vijf keer per jaar verschijn er ook de eigen dorpskrant, Op 'e Hichte geheten.
Tzum trekt jaarlijks landelijke bekendheid door het evenement Fuelpower, een festival waarbij trekkertrek (tractorpulling) en oldtimers centraal staan.
Sport
In het zuiden van Tzum ligt een sportcomplex (het Lyntsjepark, refererend aan de legende van Tzum), waar niet alleen VV Tzum traint en thuiswedstrijden speelt, maar ook waar kaatsverenigingen Wêz Wis Tsjom en Keatsskoalle 't Begjin en Tennisvereniging Tzum gehuisvest zijn.
Onderwijs
Tzum heeft een protestantse basisschool, de Staetlânsskoalle.
Het dorp heeft echter in de loop van tijd meerdere verschillende scholen gehad. Eén daarvan is het monumentale schooltje op de hoek van het Oostelijk Achterom uit 1830. In 1870 is op de hoek van de Voorstraat een nieuwere ruimere openbare school gebouwd, die in gebruik bleef tot 1934. In 1866 werd er nog een (bijzondere) school geopend op het Westelijk Achterom. Deze bleef in gebruik tot 1904, want toen werd de 'nieuwe' school naast de zuivelfabriek in gebruik genomen. Deze is later weer gesloopt om plaats te maken voor de huidige Staetlânsskoalle.
Zuivelfabriek
Aan de Fabrieksweg, in het westen van Tzum, staan de overblijfselen van een oud zuivelfabriekcomplex met de naam Coöperatieve Stoomzuivelfabriek Tzum. Dit complex is gebouwd in 1897, waarna het nog enkele uitbreidingen kreeg. In 1971 werd de fabriek overgenomen door de coöperatieve zuivelfabriek De Goede Verwachting te Workum. Sinds 1976 is het complex buiten gebruik.
_-_M%C3%BBne_Teatlum_of_Dowehok_(Duivenhok).jpg)
Tijdschrift vernoemd naar het dorp
Het literair tijdschrift Tzum is naar dit dorp vernoemd. Aangezien het tijdschrift uitgegeven werd door een Friese uitgever, was de redactie op zoek naar een bijzondere Friese plaatsnaam. Toen Sexbierum afviel, kozen ze per acclamatie voor Tzum.[7]
Bevolkingsontwikkeling
| 1848 | 1913 | 1954 | 1959 | 1964 | 1969 | 1974 | 2004 | 2009 | 2014 | 2018 | 2019 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 785 | 1080 | 1097 | 1050 | 1018 | 1091 | 1209 | 1167 | 1188 | 1164 | 1138 | 1100 |
Geboren in Tzum
- Jorit Martens, zeeman, overleden tijdens de verovering van de Zilvervloot
- Reynier van Tzum, opperhoofd in Dejima, Japan en burgemeester van IJlst
- Klaas Douwes, schoolmeester, organist, theoloog en schrijver
- Jan van Dijk Mzn. (1830-1909), predikant
- Oebele Stellingwerf (1848-1897), journalist en politicus
- Ype Keestra (1891-1959), burgemeester
- Anne Hallema (1893-1973), historicus
- Piet Paulusma (1956), weerman
- Sjouke Iedema (1962), kunstenaar
Openbaar vervoer
Externe link
Bronnen, noten en/of referenties
|
 |
Zie de categorie Tzum van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp. |