Westerkwartier (landstreek)
Het Westerkwartier (Gronings: Westerkertaaier; in de streek zelf: Westerkertier, (verouderd) Fries ook Grinze Wâlden) is een landstreek in de Nederlandse provincie Groningen. Het was tot 1798 een van de 'kwartieren' (districten) waarin de Groningse Ommelanden bestuurlijk waren verdeeld en bleef sindsdien als streek bekend. Sinds 2019 valt de streek vrijwel samen met de gelijknamige gemeente. Het gebied wordt begrensd door de Lauwers (tevens de grens met Friesland), Drenthe, het Reitdiep en de stad Groningen.
Geografie
Het Westerkwartier dankt zijn naam aan zijn ligging als westelijkste van de drie Ommelanden. Het werd gevormd na de Reductie van 1594 uit de drie bestaande districten, die voortaan als onderdistricten van het Westerkwartier gingen fungeren:
- Vredewold
- Langewold
- Middag-Humsterland, dat bestond uit de enige jaren eerder samengestelde gebieden Humsterland, een voormalig eiland, en Middag, dat eerder een onderdistrict van Hunsingo vormde.
Tot het einde van de vijftiende eeuw waren deze districten min of meer onafhankelijk. De drie landschappen Vredewold, Langewold en Humsterland maakten na 1536 deel uit van de Ommelanden Statenvergadering, maar bleven daarbinnen hun zelfstandigheid houden, naast Hunsingo en Fivelingo. Het Ommelander zegel en de munten die men liet slaan, bevatten dan ook de wapens van alle vijf landschappen. Ook op het kerkelijke vlak vormden deze drie districten tot 1559 samen met Achtkarspelen een afzonderlijk decanaat binnen het bisdom Münster. Na 1594 werd de classis Westerkwartier gevormd.
In de 1659 werd (om een einde te maken aan aanhoudende conflicten) op last van de Staten Generaal een nieuwe indeling ingevoerd, die in 1749 weer werd afgeschaft. De nogal willekeurige grenzen van deze districten staan afgebeeld op de provinciekaart van Theodorus Beckeringh uit 1781.
Tegenwoordig omvat het het grondgebied van de gelijknamige gemeente Westerkwartier en de voormalige gemeente Hoogkerk, nu onderdeel van de gemeente Groningen. De vier Westerkwartiergemeenten telden in 2010 60.450 inwoners (bron: CBS). Als Ezinge wordt meegerekend, komt het totaal op 62.100 inwoners. In maart 2013 werd in een provinciaal onderzoek naar de bestuurlijke toekomst de streek genoemd als een van de zes nieuw te vormen gemeenten. Opvallend is dat in het voorstel niet het gehele Westerkwartier in de voorgestelde gemeente opgaat. Het idee is dat de omgeving van Ezinge en Oldehove onderdeel gaan uitmaken van de nieuwe gemeente Hogeland.
De grootste plaatsen in het Westerkwartier zijn Leek en Zuidhorn.
Landschappelijk is het Westerkwartier te verdelen in een noordelijk deel, een oud kwelderlandschap met wierdedorpen (Ezinge, Oldehove, Niehove) en een zuidelijk coulisselandschap, dat zich kenmerkt door houtwallen. Dit, op zandgrond en ontgonnen hoogveen gelegen, deel lijkt op de aangrenzende Friese Wouden. Hier liggen de lintdorpen Marum en Grootegast die de oude zandruggen volgen.
Met name het noordelijke deel is een van de oudste cultuurlandschappen van West-Europa. Tot omstreeks 1100 n.Chr. had het zeewater vrij spel tot aan Marum. Rond 800 n.Chr. was het zelfs een van de dichtstbevolkte gebieden van Nederland. Het land is over een lange periode van de zee gewonnen door onder meer wierdenbewoners, monniken van het klooster Aduard, de familie Teenstra (Ruigezand) en tegenwoordig de waterschappen. De oude eilanden Middag en Humsterland zijn voorgedragen voor de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.
Coulisselandschap achter Niebert met het Iwema-steenhuis op de achtergrond
Het wierdedorp Niehove, gezien vanaf de zijde van de wierdeafgravingen
De 13e-eeuwse kerk van Tolbert.jpg)
De vroegere borg Nienoord
Plaatsen
De 10 grootste woonplaatsen in het westerkwartier op 1 januari 2013:
| Nr. | Plaatsnaam | Aantal inwoners |
|---|---|---|
| 1 | Leek | 10.790 |
| 2 | Zuidhorn | 7.080 |
| 3 | Marum | 5.745 |
| 4 | Tolbert | 4.500 |
| 5 | Grootegast | 3.405 |
| 6 | Grijpskerk | 2.790 |
| 7 | Zevenhuizen | 2.735 |
| 8 | Opende | 2.445 |
| 9 | Aduard | 2.250 |
| 10 | De Wilp | 1.650 |
Bron: CBS Statline
Taal
Het Westerkwartier heeft binnen het Gronings een typisch dialect dat veel invloeden heeft van de vroegere Friese taal die er gesproken werd, het Oosterlauwers Fries. Dit dialect wordt het Westerketiers genoemd en wordt ook gesproken in de grensstreek van het aangrenzende Friesland. In de Westerkwartierse dorpen Marum, Opende en De Wilp en Visvliet wordt, als enige plaatsen in Nederland buiten de provincie Friesland, door een deel van de bewoners ook Fries gesproken.
Zie ook
- Westerkwartier (waterschap)
- Lijst van rechtstoelen in het Westerkwartier in het artikel Rechtstoelen in Groningen
