Canisianum (Maastricht)

De Sociëteit van Jezus was in Maastricht twee eeuwen actief geweest, toen de orde in 1773 door de paus werd opgeheven. Het klooster en de kerk raakten ze daarbij kwijt. In een deel van het klooster werd de Latijnse school voortgezet; de kerk werd verbouwd tot schouwburg, de huidige Bonbonnière. In 1814 werd de orde hersteld, maar het duurde tot 1853 voor de jezuïeten zich opnieuw in Maastricht vestigden.

Via de priester en kloosterstichter Louis Hubert Rutten kregen ze een ruim herenhuis aan de Tongersestraat aangeboden. Dit was de stadsresidentie geweest van de van oorsprong Gentse familie Vilain XIIII, die vanaf 1822 het kasteel van Leut bewoonde. De plek was een historische: volgens sommige historici was hier de Hof van Lenculen, de laathof van de graafschap van de Vroenhof gesitueerd. Westelijk van het herenhuis lag de kazerne van de dragonders, ook Tongerse Kazerne genoemd, naar de vlakbij gelegen Tongersepoort.[2]

Heilig Hartkerk

De paters gebruikten aanvankelijk de grote salon van het herenhuis als kapel.[noten 1] Vanaf 1871 beschikten ze over een grote, neogotische kloosterkerk, ontworpen door de jezuïetenpater Albert Slootmaekers (1814-75). De kerk was gewijd aan het Heilig Hart, de Japanse jezuïetenmartelaren en aan de martelaren van Gorcum, maar wordt meestal aangeduid als Tweede Jezuïetenkerk. Doordat het aantal paters sterk toenam, werd in 1882 een flinke uitbreiding gerealiseerd tussen het Huis Vilain XIIII en de kazerne van de dragonders. Het ontwerp was van pater Antonius Dijkmans, die later onder andere de kathedraal van Jakarta zou bouwen.[3]

Het klooster werd "Canisianum" genoemd, naar de Nijmeegse theoloog Petrus Canisius, de eerste Nederlandse jezuïet. De paters waren onder andere werkzaam in de zielzorg (vooral als predikers en biechtvaders), zowel in hun eigen kloosterkerk als in andere kloosters en in diverse Maastrichtse parochies. Verder begeleidden de paters retraites en waren ze actief in het katholieke verenigingsleven. De invloed van de jezuïeten op het religieuze en maatschappelijke leven in Maastricht was groot, vooral doordat ze goede contacten onderhielden met de hogere standen en leidinggevenden.[4]

In het Canisianum was tevens de theologische faculteit gevestigd van de Nederlandse provincie van de Sociëteit van Jezus, een zogenaamd collegium maximum. Deze moest een tegenhanger zijn van de als te vrijzinnig beschouwde universiteit van Leuven. In 1934 verleende de paus de faculteit het promotierecht (ius promovendi). Er waren twaalf hoogleraren verbonden aan de faculteit, die samen met hun staf geheel door de jezuïetenorde gefinancierd werden.[5] Van 1949 tot 1957 was hier tevens het Catechetisch Centrum Canisianum gevestigd, later in Nijmegen voortgezet als Hoger Katechetisch Instituut.[6]

In 1938-40 kwam het huidige gebouw tot stand, naar een ontwerp van Anton Swinkels. Hiervoor moesten het bestaande klooster, de restanten van de cavaleriekazerne en ook het Huis Vilain XIIII definitief wijken. Slechts de koetspoort en een deel van de krulgevel van het huis bleven behouden. Swinkels had eerder in Maastricht de kweekschool Immaculata ontworpen, die qua opzet lijkt op het Canisianum.[3] In het nieuwe gebouw was een vleugel gereserveerd voor de toen 120.000 banden omvattende bibliotheek van het collegium maximum. De bibliotheek werd gebouwd naar het voorbeeld van die der bollandisten in het Sint-Michielscollege in Brussel.[7] In het centrale gedeelte rond de binnenhof was verder ruimte voor een huiskapel, een refter, studiezalen en verblijfsruimtes voor professoren, paters en theologanten.[3]

"Ontspannende" jezuïeten in de tuin van Villa Canne (album P. Regout, 1866)

In 1854 stelde de industrieel Petrus Regout zijn Villa Canne in het Jekerdal ten zuiden van Maastricht ter beschikking van de jezuïeten. De villa is afgebeeld in het gedenkboek dat Regout in 1866 liet samenstellen. Vóór het gebouw en in de tuin zijn paters jezuïeten te herkennen.[8] In 1880 vermaakte de jezuïet Leon Regout, de oudste zoon van Edouard Regout en een kleinzoon van Petrus I, een legaat aan het klooster, waarmee een hectare grond op de Louwberg, tegenover Villa Canne, kon worden gekocht. Hier verrees een nieuw buitenhuis dat "De Campagne" werd genoemd. In de vlakbij gelegen kalksteengroeve Fallenberggroeve begon een artistiek project dat de Jezuïetenberg opleverde.[9]

Door de verminderde belangstelling voor het kloosterleven, waren de jezuïeten in 1967 genoodzaakt de Maastrichtse vestiging en het collegium maximum op te heffen. Van 1967 tot 1982 was er nog een kleine communauteit gevestigd aan de Lage Kanaaldijk in Sint Pieter.[4]

Nadat het complex aan de Tongersestraat enkele jaren leeg had gestaan, begonnen hier op 16 september 1974 de eerste 50 medische studenten aan een studie aan de Rijksuniversiteit Limburg, die toen nog in oprichting was. In de eerste jaren werd minimaal geïnvesteerd in het pand, omdat verwacht werd dat de universiteit op termijn zou verhuizen naar Randwyck. Wel werd in 1976 de Heilig-Hartkerk gesloopt om parkeerruimte te creëren. In 1977 werd besloten dat de universiteit deels in de binnenstad zou blijven. Vanaf dat moment werden het gebouw en de tuin opgeknapt, kwam er een mensa en werd de kapel tot aula ingericht. Eind jaren 1980 werd besloten de economische faculteit in het gebouw onder te brengen, waarna in 1991 een flinke uitbreiding met onder andere een collegezaal voor 500 toehoorders kon worden gerealiseerd.[10]

De stadsmuur bij het Jezuïetenklooster is onderdeel van de tweede middeleeuwse stadsmuur. De muur met verschillende waltorens is hier nog vrijwel intact en wordt Jezuïetenwal genoemd. In de tuin is nog de verhoogde Tongersekat te herkennen, waar ooit het geschut stond opgesteld, dat de vijand moest bestoken. Het kleine kruithuis uit 1675 is gebouwd onder de kat. Vlakbij ligt het grote kruithuis aan de Bleekhof. Vóór 1950 stond op de Tongersekat een Heilig Hartbeeld en was vlak bij een Lourdesgrot nagebouwd, maar in dat jaar maakte een blikseminslag daar een eind aan.[19] In de tuin bevinden zich diverse eigentijdse sculpturen, waaronder Twee hoofden/Schreeuw (Anet van de Elzen, 1978) en Bosnimf (Luk van Soom, 2006). Bij de entreepoort staat een monument voor UM-oprichter Sjeng Tans (Caius Spronken, 2016).[20]

• 
  Zitgedeelte in de tuin
• 
  Kleine kruithuis Tongersekat
• 
  Kruithuis op de Bleekhof
• 
  Monument Sjeng Tans

Villa Canne was tussen 1854 en 1878 het buitenverblijf van de jezuïeten, maar behoorde nooit tot hun bezit. Het buitenhuis "De Campagne" op de Louwberg werd in 1880 gebouwd naar een ontwerp van J. Meyers. Het betrof een eenlaags paviljoen met een mansardedak. Na het vertrek van de jezuïeten kwam het landhuis in 1968 in particuliere handen. Omstreeks 1975 werd het gesloopt.[21] Het pand Lage Kanaaldijk 62 was van 1967 tot 1982 een jezuïetencommunauteit.

De verlaten mergelgroeve Valberg of Fallenberg in de Cannerberg werd door de jezuïeten van circa 1880 tot 1960 omgetoverd in een kunstgalerie met houtskooltekeningen en schilderijen op de mergelwanden, en in de mergel uitgehakte beelden, reliëfs en architectonische ensembles. De groeve is een rijksmonument en wordt beheerd door de Stichting Jezuïetenberg.

Op de Algemene Begraafplaats Tongerseweg is sinds 1883 een grafkelder ingericht voor de Maastrichtse jezuïeten. Het grafmonument van H. Pierey in eclectische stijl is een rijksmonument. Het bestaat uit een hardstenen triomfboog en een stenen monument met de namen van de overledenen, met daartussen een perk waaronder zich de grafkelder bevindt. Het geheel wordt omgeven door een smeedijzeren hekwerk.[4]

• 
  Villa Canne
• 
  Lage Kanaaldijk 62
• 
  Sculptuur Jezuïetenberg
• 
  Grafmonument

De zeer uitgebreide boekencollectie van de jezuïeten, van 1852 tot 1967 bijeengebracht voor hun collegium maximum, is tegenwoordig ondergebracht in de Universiteitsbibliotheek Maastricht. De collectie omvat circa 200.000 banden, 30.000 brochures en 1500 series tijdschriften over uiteenlopende disciplines, vooral theologie, filosofie, letterkunde, rechten, geschiedenis en sociale wetenschappen. Bijzonder is een serie oude reisboeken en almanakken.[7]

• 
  Deel van de jezuïetencollectie in het depot van de UB
• 
  Stempel "Bibliotheca Collegii Maximi Traiectensis"
• 
  Titelblad José de Acosta's Historie Naturael, enz. (1598), met Maastrichtse stempels
• 
  Titelblad Hugo de Groot's Vrye zeevaert, enz., uitgave van 1641

• Jezuïetenklooster (Maastricht, Bredestraat)
• Berchmanianum (Nijmegen)
• Collegium Berchmanianum (Oudenbosch)
• Association of Jesuit Colleges and Universities
• Universiteit Maastricht
• Universiteitsbibliotheek Maastricht
• Jezuïetenwal
• Jezuïetenberg

Zie de categorie Jezuïetenklooster (Tongersestraat, Maastricht) van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.