Maastricht-Zuidoost

Maastricht-Zuidoost omvat het zuidoostelijk deel van de gemeente Maastricht. De wijk ligt op de oostelijke oever van de rivier de Maas. Deze rivier vormt tevens de westelijke begrenzing van de wijk. De noordgrens van de wijk wordt gevormd door de provinciale weg 278 (John F. Kennedybrug, Kennedysingel, Knooppunt Europaplein, Akersteenweg). De westelijke grens, tevens de gemeentegrens met Eijsden-Margraten, reikt tot bijna aan de rand van het Plateau van Margraten, ten westen van de buurtschap Berg en het dorp Cadier en Keer. De zuidgrens volgt de Köbbesweg tussen De Heeg en Gronsveld, buigt dan naar het zuiden langs de spoorlijn Luik-Maastricht, en steekt dan over, dwars door de Maasplas Oost-Maarland en de Maas, naar de Nederlands-Belgische grens bij D'n Observant.[5]

Van de 44 buurten van Maastricht grenzen er zes aan Maastricht-Zuidoost. Van zuidwest naar noordoost zijn dat: Sint Pieter, Villapark, Wyck, Heugemerveld, Wyckerpoort en Scharn. De overige grenzen zijn met de gemeente Eijsden-Margraten.[6]

Maastricht-Zuidoost telt officieel vijf buurten: Heugem, Randwyck, Heer, De Heeg en Vroendaal. Qua oppervlakte zijn Randwyck en Heugem de grootste buurten met respectievelijk 278 en 267 ha, waarbij moet worden aangetekend dat laatstgenoemde buurt voor ruim 40% uit water bestaat. De Heeg is de kleinste buurt (141 ha). Qua inwonertal is Heer de volkrijkste buurt met ruim 7500 inwoners, gevolgd door De Heeg met ruim 6000. Vroendaal is de kleinste met krap 1000 inwoners.[1]

De geschiedenis van Maastricht-Zuidoost is die van de afzonderlijke dorpen, buurtschappen, kastelen en boerderijen die vanouds in dit gebied lagen. Heugem en Heer zijn oude kerkdorpen, waarvan de geschiedenis teruggaat tot de middeleeuwen. Heugem werd voor het eerst genoemd in 1155; Heer in 1202. Beide dorpen bezaten middeleeuwse kerken, die echter in de 19e eeuw vervangen zijn. Scharn was een buurtschap van het dorp Heer, met een kasteel, het Huis te Scharen, maar behoort tegenwoordig tot Maastricht-Oost. Rondom de dorpen lagen land- en tuinbouwgebieden. Het gehele gebied heeft in de loop der eeuwen zwaar te lijden gehad van de vele belegeringen van de vestingstad Maastricht.

Gezicht op Heer, 1632

Detail van de Maquette van Maastricht uit ca. 1750. Links het Maaseiland met het bastion Randwyck; rechts Wyck en de Scharnerweg

Zicht op Heugem en Randwyck vanaf de Sint-Pietersberg, 2016

In Heugem en Heer lagen diverse kastelen en adellijke huizen. De oudste vermelding van Heugem betrof een Luikse leenhof, waarvan de ligging niet bekend is. Het Kasteel Hoogenweerth werd in de 15e eeuw vermeld als Houweert en werd bewoond door verschillende adellijke families, totdat het in de 19e eeuw in bezit kwam van de familie Regout. Veel ouder is De Burght in Heer, die waarschijnlijk in de 11e eeuw ontstond als donjon. Later gebruikten de rijproosten van het kapittel van Sint-Servaas het kasteel als woning en kapittelgevangenis. Heer was tot aan de Franse tijd een van de Elf banken van Sint-Servaas, eigendom van het vrije rijkskapittel en dus geen onderdeel van de Brabantse Landen van Overmaas. Na 1632 werden de banken Staats gebied, maar juridisch bleven ze onder het kapittel. Heer vormde met Scharn en Keer een schepenbank. De gemeente Heer en Keer, die tot 1828 bleef bestaan, was daar een uitvloeisel van.[7]

De huidige wijk Maastricht-Zuidoost was tot 1920 geen onderdeel van de toen nog zeer krap bemeten gemeente Maastricht. Door de annexatie van 1920 nam deze sterk in oppervlakte toe, van 448 tot 3301 ha. Het oostelijk deel van Maastricht-Zuidoost (Heer met delen van andere buurten) bleef nog tot 1970 zelfstandig.[8] Voordat Heugem bij Maastricht werd gevoegd, maakte het deel uit van de toenmalige gemeente Gronsveld. Vóór 1795 was dat een min of meer zelfstandig ministaatje, het Rijksgraafschap Gronsveld. Heugem bleef na 1920 sterk agrarisch van inslag en functioneerde tot circa 1980 als een zelfstandige dorpsgemeenschap binnen de gemeente Maastricht. Dat Heugem van origine geen stadswijk is, is duidelijk te zien aan de structuur van de oude dorpskern die nog min of meer intact is.[9]

In de jaren na de Tweede Wereldoorlog overheerste ook in Maastricht en omstreken het "vooruitgangsdenken", dat vooral in termen van economische groei, volkshuisvesting en verkeersdoorstroming werd geformuleerd. Het gereedkomen van de John F. Kennedybrug in 1968 betekende een vooruitgang uit verkeerstechnisch oogpunt, maar veroorzaakte ook meer drukte op de aansluitende N278 in Maastricht-Oost en Zuidoost. De vrij eentonige nieuwbouwwijken van Heer, met veel rijtjeshuizen en enkele galerijflats, kwamen in deze periode tot stand.[10] De andere buurten werden later gebouwd: De Heeg vanaf eind jaren 1970; Heugem, Randwyck en Eyldergaard in de jaren 1980 en 90; en Vroendaal na 2000. In Randwyck verrees een moderne kantorenwijk en, verder naar het zuiden, een bedrijventerrein voor niet-vervuilende bedrijven. De weilanden langs de Maas bij Heugem verdwenen als gevolg van ontgrinding, waarvoor waterrecreatie in de plaats kwam.[11]

In 1986 opende het Station Maastricht Randwyck aan de spoorlijn naar Luik, min of meer op de plek waar meer dan een eeuw eerder de Halte Heer had gelegen. Station Randwyck is een van de minst drukke stedelijke stations van Nederland.[12] Van 2011-2016 werd de Koning Willem-Alexandertunnel gerealiseerd, waardoor de drukke A2-traverse ondergronds verdween. Hoewel alleen de zuidelijke tunnelmond van deze tweelaagstunnel in Maastricht-Zuidoost ligt, is de aansluiting op het lokale wegennet bij het Knooppunt Europaplein hierdoor sterk gewijzigd.

Winkelcentrum Roserije, De Heeg

Maastricht-Zuidoost is een heterogene wijk met monumentale kastelen en landhuizen, restanten van oude dorpsbebouwing en een bont palet van oude en nieuwe woonwijken en bedrijfsterreinen. Hoewel er met name in Randwyck enkele grootschalige kantoorgebouwen te vinden zijn, ontbreekt echte hoogbouw en overheerst laagbouw. Het centrale wijkwinkelcentrum bevindt zich in Heer (Dorpsstraat en De Leim). De Heeg en Heugem hebben hun eigen (beperkte) voorzieningen.

De wijk telt 12 rijksmonumenten en 46 gemeentelijke monumenten (165 objecten). Van de historische kastelen en landhuizen kunnen genoemd worden Kasteel Hoogenweerth in Heugem, en De Burght, Huis Eyll en Huis Opveld in Heer. De Torenmolen van Gronsveld uit het begin van de 17e eeuw is een opvallend baken aan de Rijksweg bij de entree van Maastricht-Zuidoost. Van de parochiekerken hebben die van Heugem en Heer de langste geschiedenis, maar de huidige kerkgebouwen zijn in feite 20e-eeuws. De kapel van het Klooster Opveld is een expressief bouwwerk uit 1910. De Beth-elkerk in de Molukse wijk van Heer en de Sint-Monulfus en Gondulfuskerk in De Heeg zijn moderne, strak vormgegeven kerkgebouwen. Moderne seculiere architectuur is vooral in Randwyck te vinden, onder andere het Limburgs Gouvernement, het MECC en de gebouwen van de Health Campus van de Universiteit Maastricht.

• 
  Hoogenweerth, Heugem
• 
  De Burght, Heer
• 
  Huis Eyll, Heer
• 
  Torenmolen van Gronsveld
• 
  Sint-Michaëlkerk, Heugem
• 
  Oude en nieuwe kerk, Heer
• 
  Kloosterkapel Opveld, Heer
• 
  Beth-elkerk, Molukse wijk
• 
  Limburgs Gouvernement
• 
  Hoofdingang MUMC+
• 
  ScanNexus, Randwyck
• 
  Typische straat, Vroendaal