Armeense Genocide

Sinds 1454 maakte Armenië deel uit van het Ottomaanse Rijk. Dit rijk raakte in de loop van de achttiende en negentiende eeuw langzaam in verval. In de verschillende Russisch-Turkse oorlogen had het rijk steeds meer terrein verloren aan Rusland. Ook in het Middellandse Zeegebied verloor het rijk gebieden en invloed. Sinds het Verdrag van Küçük Kaynarca van 1774 stonden de Armeens orthodoxe christenen in het Ottomaanse Rijk onder bescherming van Rusland.

Het Ottomaanse Rijk begon economisch steeds meer afhankelijker te worden van westerse landen en het kon deze staten ook militair niet meer bijbenen. Westerse landen waren zich bewust van deze zwakte van het Ottomaanse rijk en gingen zich steeds meer bemoeien met het rijk. In diplomatieke kringen onderling besprak men dit in wat bekend staat als de Grote Oosterse Kwestie. In die tijd werd het Ottomaanse rijk spottend "de zieke man van Europa" genoemd.

Eind negentiende eeuw was het rijk sterk beïnvloed door Westerse ideeën over nationalisme en patriottisme. Deze ideeën ondermijnden de structuur van de millets, de verschillende geloofsgemeenschappen, van het Ottomaanse rijk.[21] Op de Balkan vochten de verschillende christelijke groeperingen voor hun onafhankelijkheid en na de onafhankelijkheid van Bulgarije (1878) werd het duidelijk dat wellicht ook voor de Armeniërs onafhankelijkheid mogelijk was. De overwegend Armeens-orthodoxe Armeniërs eisten hervormingen, waaronder de invoering van stemrecht en een constitutionele regering, en een einde aan discriminatie van christenen. Sultan Abdul Hamid II reageerde met harde onderdrukking, wat het nationalisme van de Armeniërs deed toenemen. Uiteindelijk werden bij pogroms, die plaatsvonden met oogluikende toelating of misschien zelfs aanmoediging[22] door de sultan, tussen 1894 en 1896 vele tienduizenden Armeniërs gedood (zie: massamoorden op Armeniërs).[23]

Naast buitenlandse bemoeienis woedde er ook voortdurend een binnenlandse machtsstrijd. In 1908 vond de Jong-Turkse revolutie plaats, waarbij de Jong-Turken naar de macht grepen. De Jong-Turken bestonden uit een groep Ottomaanse officieren, die voor het instellen van een constitutionele regering waren. In het begin werd deze machtsovername actief ondersteund door de Armeniërs en zij hoopten dat de nieuwe regering veel van hun problemen zou oplossen. In het begin leek dit de goede kant op te gaan. Zo werd de extra hoge belasting voor de Armeniërs afgeschaft en werden Armeniërs verkozen tot het Ottomaans parlement. Echter, na verloop van tijd zouden de zaken een andere wending aannemen.

Eerste problemen ontstonden in 1909 toen soldaten, die loyaal waren aan sultan Abdul Hamid II, een countercoup probeerden uit te voeren tegen de Jong-Turkse regering, om zo de sultan weer aan de macht te krijgen. Hoewel de countercoup initieel gericht was op de Jong-Turken, werd met name in de stad Adana ook hevig gevochten tussen de Armeniërs en de soldaten van de sultan. Dit resulteerde in een heleboel Armeense doden. De countercoup mislukte echter en de Jong-Turkse regering bleef aan.

In 1911 raakte het Ottomaanse Rijk verzeild in de Italiaans-Turkse Oorlog, snel gevolgd door de Balkanoorlogen. Deze oorlogen verliepen desastreus voor het Ottomaanse Rijk en veel grondgebied werd verloren aan Italië en de Balkanlanden. Het verlies van de Balkan bracht een grote vluchtelingenstroom voort van islamitische Ottomanen naar het Ottomaanse rijk. Naar aanleiding van het slechte verloop van de oorlog, besloot in 1913 de extremistische vleugel van de Jong-Turken een nieuwe staatsgreep te plegen. Een triumviraat, bestaande uit Talaat Pasja, Enver Pasja en Djemal Pasja vestigde een repressieve dictatuur, gestoeld op een agressief Turks nationalisme. Spoedig bleek dat in het nieuwe Turkije, dat de Jong-Turken voor ogen stond, voor de Armeniërs geen plaats was. De Jong-Turken droomden van een groot aaneengesloten Turks rijk, dat zich uitstrekte van de Balkan tot Centraal-Azië, waarin alle Turkssprekende volkeren verenigd zouden zijn. In deze beweging, pan-Turkisme geheten, was geen plaats voor de Armeniërs en andere niet-Turkse volkeren. De Armeniërs die immers geografisch precies tussen de verschillende Turkse broedervolkeren in leefden, vormden opeens de voornaamste belemmering voor dit pan-Turkisme.

Na het einde van de Balkanoorlog gingen landen als Rusland, Engeland en Frankrijk politieke druk uitoefenen op het Ottomaanse rijk om een hervormingsplan uit te voeren, zodat de Armeniërs beter beschermd konden worden. Omdat de Balkanoorlog het Ottomaanse rijk erg verzwakt had, accepteerden de Ottomanen dit plan met tegenzin. Het hervormingsplan hield in om het woongebied van Armeniërs in het oosten van het rijk te splitsen in twee delen, die elk onder toezicht zou komen te staan van een buitenlandse inspecteur van een neutraal land. Als inspecteurs werden diplomaat Louis Westenenk uit Nederland en majoor Nicolai Hoff uit Noorwegen gekozen. Westenenk reisde af naar Constantinopel, waar hij op 3 mei 1914 werd ontvangen door Talaat Pasja. De uitbraak van de Eerste Wereldoorlog verhinderde de uitvoer van het hervormingsplan en Westenenk keerde terug naar Nederland.

Dit samengaan van buitenlandse inmenging en intense binnenlandse machtsstrijd, aangewakkerd door een extreem-nationalistische ideologie, had voor de Armeniërs uiteindelijk zware gevolgen.

Rafael de Nogales Méndez (1879-1936), een Venezolaanse officier die diende in het Ottomaanse leger, schreef een gedetailleerd verslag van de gebeurtenissen in zijn boek Cuatro años bajo la media luna

Tijdens de Eerste Wereldoorlog koos het Ottomaanse Rijk de kant van de Centrale Mogendheden (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Bulgarije) waardoor het in oorlog raakte met de Entente (Rusland, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk).

Tijdens de Kaukasusveldtocht viel Enver Pasja met zijn leger Rusland aan. Dit mislukte en bij de Slag bij Sarıkamış leed Envers leger zware verliezen, waarna Enver publiekelijk de Armeniërs hiervan de schuld gaf. Op 25 februari 1915 beval Enver Pasja alle militaire eenheden om soldaten van Armeense afkomst te demobiliseren en in te zetten in de onbewapende 'Werkbataljons'. Als reden werd angst voor collaboratie van de Armeniërs met de Russen opgegeven. Het kan echter ook een bewuste actie tot inleiding van een genocide zijn geweest, waarbij er nauwelijks sprake zou zijn van gewapend verzet. Dit verzet is er dan ook nauwelijks geweest, een belangrijke uitzondering vormen de gevechten bij de stad Van. Deze gevechten begonnen op 20 april en eindigden op 17 mei met de komst van het Russische leger. Een aanleiding voor de opstand waren moordpartijen op Armeniërs die al in het begin van 1915 hadden plaatsgevonden in de buurt van het front.

Op 24 april 1915 werden in Istanboel, onder bevel van Talaat Pasja, honderden tot enkele duizenden leden van de Armeense elite opgepakt en zonder enkele vorm van proces gedeporteerd en later vermoord. Deze dag wordt nog altijd herdacht door de Armeniërs als het begin van de volkerenmoord.

Hierna besloot het Ottomaans regime officieel alle Armeniërs te deporteren naar de zuidelijke provincie Syrië, dat toen nog deel uitmaakte van het Ottomaanse Rijk. Talaat Pasja gaf als reden de recentelijke opstanden en massamoorden door Armeniërs op verscheidene plaatsen in het land. Hij doelde hierbij vooral op de opstand in Van. De deportatie had in wezen geen bestemming, maar was in eerste instantie georganiseerd richting de stad Aleppo in het huidige Syrië en van daar uit naar de Deir ez-Zor-woestijn. Er werden waarschijnlijk 25 grote concentratiekampen opgezet onder de leiding van de rechterhand van Talaat Pasja, Sükrü Kaya, waarvan de meeste lagen op de huidige Syrische en Iraakse grenzen en waarvan sommige alleen dienden als doorvoerkampen. Het grootste deel van de kampbewaarders bestond uit Armeniërs.[24]

Begeleid door Turkse soldaten marcheren Armeniërs naar een gevangenis bij Mezireh. Kharpert, Armenië, Ottomaanse Rijk (april 1915)

Officieel waren bepaalde categorieën Armeniërs vrijgesteld van deportatie: katholieken, protestanten, spoorwegarbeiders en leden van de krijgsmacht. In de praktijk zijn ook Armeniërs uit deze groepen slachtoffer geworden. Armeniërs uit Istanbul en İzmir werden niet gedeporteerd.[25]

Er was niet gezorgd voor eten of drinken voor de Armeniërs tijdens de tochten van de verschillende delen van het land naar Syrië. Volgens ooggetuigen en historische documenten bezweken Armenen op de marsen naar het hedendaagse Syrië aan dorst, honger of werden doodgeranseld of -geschoten door de begeleidende Turkse gendarmerie. Voorts werden Armeense vrouwen en meisjes onderweg regelmatig verkracht. Andere Armeniërs, volgens de Britse historicus Martin Gilbert de meerderheid van de slachtoffers, werden in of nabij hun woonplaatsen vermoord.[26] Niet het Turkse leger, maar de door Behaeddin Şakir opgezette "Speciale Organisatie" - een geheime dienst van de Osmaanse regeringspartij - had in die massamoorden een centrale rol. Deze laatste bestond uit onder meer Koerdische stammen en vrijgelaten misdadigers die onder direct gezag van de partij stonden.

De Turkse socioloog Taner Akçam stelt in zijn boek "A Shameful Act" (2004) dat deze milities langs de deportatieroute werden gestationeerd met het enige doel zo veel mogelijk Armeniërs om te brengen. De plaatselijke bevolking, al dan niet gedwongen betrokken in het complot, werd daarnaast aangemoedigd om de woningen van de gedeporteerden te plunderen; daarbij was het helpen onderduiken van Armeniërs verboden, op straffe van dood door ophanging. Plaatselijke gezagdragers en de moslimbevolking steunden allerminst unaniem de omstreden beslissing van het triumviraat.

Armeense vluchtelingen

• januari: Het Ottomaanse leger lijdt bij Sarıkamış een zware nederlaag tegen de Russen.
• februari: Brits offensief bij Gallipoli om de toegang tot de Bosporus te verwerven.
• april: Armeense opstand in de stad Van. Het bevel tot deportatie wordt gegeven van Armeniërs uit de oostelijk gelegen provincies. Op 24 april wordt een groot deel van de Armeense elite in Istanboel opgepakt, weggevoerd of vermoord.
• mei: De Britse, Franse en Russische regeringen waarschuwen dat ze de Ottomaanse leiders persoonlijk verantwoordelijk zullen stellen voor de bloedbaden. Ottomaanse regering neemt de Tehcirwet aan om de Armeniërs uit de oostelijk gelegen provincies te deporteren.
• zomer 1915: Start van deportaties en moordpartijen van Armeniërs in het binnenland en aan de Middellandse Zeekust.
• september: Uitvaardiging van een wet voor de onteigening van de bezittingen van de weggevoerden.

Na de wapenstilstand van 1918 bezetten de geallieerde troepen Constantinopel. Talaat Pasjas partij, ook bekend als Ittihad, trad af als regeringspartij en de nieuwe regering werd gevormd door sultan Mehmet VI en de "Vrijheid en Akkoordpartij", die de politieke tegenstanders waren van Ittihad. Onder supervisie van de Britten werd door de nieuwe Ottomaanse regering een militaire rechtbank ingesteld om de Ittihad-functionarissen te bestraffen wegens oorlogsmisdaden tegen de Armeniërs en andere christelijke volken in het rijk. De militaire rechtbank vond plaats in de jaren 1919-1920 en veroordeelde Talaat, Enver en Djemal tot de doodstraf. Talaat, Enver en Djemal waren echter al naar Duitsland gevlucht. Talaat en Djemal zouden later door Armeense activisten worden vermoord als onderdeel van de Armeense operatie Nemesis; Enver zou sterven tijdens nieuwe militaire avonturen in Centraal-Azië.

De processen die de opponenten voerden werden door de bezettende machten bestempeld als "travestie van recht".[27] Ze voldeden namelijk niet aan internationale rechtsnormen. Daarom besloten de Britten dan maar zelf een oorlogstribunaal te houden op het eiland Malta, destijds een Britse kolonie. De Ittihad-functionarissen werden toen overgeplaatst naar een gevangenis in Malta. De Malta-tribunalen werden echter geen succes, waarna de gedetineerden werden vrijgelaten.

De wereld had maar weinig aandacht voor de genocide. Dit kwam hoogstwaarschijnlijk doordat er door de strenge oorlogscensuur weinig berichtgeving uit het Ottomaanse Rijk naar buiten kwam en omdat de verschrikkingen van de loopgraven aan het westelijke front in de kranten de overhand hadden. Uitzonderingen op de geringe aandacht die toentertijd aan de genocide werd besteed waren de beschrijvingen van de Amerikaanse krant New York Times en de toenmalige Amerikaanse ambassadeur in Istanboel, Henry Morgenthau Sr. Talaat Pasha reageerde op de protesten van de Amerikaanse ambassadeur met de woorden: Je bent een jood, deze mensen zijn christenen... Waarom kan je ons niet laten doen met deze christenen wat wij wensen?.[39]

Veel later zou Adolf Hitler verklaren: Het doel van de oorlog is niet de linies te herdefiniëren, maar de vijand fysiek te vernietigen. Door deze methode zullen wij de vitale levensruimte verkrijgen die wij nodig hebben. Wie spreekt vandaag nog over het bloedbad onder de Armenen?[40] Deze woorden worden in twijfel getrokken door de Joodse historicus Tom Segev. Volgens Segev heeft de Amerikaanse journalist Louis Lochner een fout gemaakt. Hitler hield op de desbetreffende dag twee toespraken en in geen van de originele toespraken komt dit citaat voor. Dit vaak aangehaalde citaat klopt volgens hem daarom niet.[41]

Veel minder bekend dan de Armeense Genocide is dat in dezelfde tijd nog andere tragedies plaatsvonden in hetzelfde gebied:

• In 1915 werd ook genocide gepleegd op Aramese christenen. De Arameeërs die voornamelijk leefden in steden als Diyarbakir, Mardin, Nisibin, Beth Zabday (Idil) en in de regio Tur Abdin werden aangevallen door Ottomaanse troepen, Koerdische stammen en speciale eenheden (Teskilat Mahsusa) die in opdracht van het Turkse regime opereerden.
• Ook de Pontische Grieken werden slachtoffer van de gelijktijdige genocide in het Ottomaanse Rijk (dit wordt ook wel aangeduid als de Griekse Genocide), waarvan er vermoedelijk 300.000 stierven in de Ottomaanse provincies aan de Zwarte Zee.[42]
• In wat nu Syrië is, stierven een derde tot een half miljoen Arabieren aan de hongersnood.[43]
• De Osmaanse autoriteiten probeerden ook andere bevolkingsgroepen te deporteren (waaronder sommige Koerdische stammen).

De reactie van het Russische Rijk op de bombardementen van haar marinehavens aan de Zwarte Zee was vooral een landcampagne door de Kaukasus. De Russen meldden dat ze de lichamen van ongewapende Armeense burgers zagen.[46]

Landen die de Armeense Genocide hebben erkend

 op staatsniveau

 door bepaalde politieke partijen, provincies en/of gemeentes

Zoals eerder is aangegeven, worden de massale moordpartijen van begin 20e eeuw door de meeste westerse historici als genocide erkend. Ton Zwaan noemt de volkerenmoord op de Armeniërs de "vergeten genocide".[34] Daarnaast is er een grote internationale lobby die streeft voor erkenning, voornamelijk opgezet door de Armeense diaspora. Verschillende media beschouwen de Armeense Genocide 'officieel' als feit, o.a. The New York Times.[47]

Meerdere landen en internationale organisaties erkennen de genocide, onder meer zijn dit Argentinië,[48] Armenië, België,[49] Bolivia,[50] Brazilië,[51] Bulgarije,[52] Canada,[53] Chili,[54] Cyprus,[55] Duitsland,[56] Europese Unie, Frankrijk,[57] Griekenland,[58] Italië,[59] Libanon,[60] Litouwen,[61] Luxemburg,[62] Nederland,[63] Polen,[64] Oostenrijk,[65] Raad van Europa, Rusland,[66] Slovenië,[67] Syrië,[68] Tsjechië,[69] Uruguay,[70] Vaticaanstad,[71] Venezuela,[72] Zweden[73] en Zwitserland[74].

De Tweede Kamer van Nederland nam op 21 december 2004 met algemene stemmen een motie van de ChristenUnie aan waarin het de genocide erkent en de regering verzoekt de kwestie "aan de orde te stellen" bij de Turkse regering.[75] In België werd de Armeense Genocide al in 1998 erkend door het Belgische parlement.[76]

Op 7 maart 2000 ondertekenden 126 academici en voorzitters van verschillende Holocauststudiecentra een politieke verklaring in Philadelphia, waarin zij vastlegden dat de genocide heeft plaatsgevonden. Hun aanbeveling aan Turkije was om in het reine te komen met dit feit en hun aanbeveling aan de rest van de wereld was om deze genocide te erkennen. Ondertekenaars waren onder andere professoren Yeshuda Bauer, Ward Churchill, Jack Needle en Nobelprijswinnaar Elie Wiesel.[77][78]

De Turkse socioloog Taner Akçam heeft in een reeks boeken bewijzen van de genocide openbaar gemaakt. Hij citeert zelfs Atatürk die de genocide al in 1920 een schande noemt.[79][80]

Midden april 2015 ontstond een diplomatieke rel tussen Turkije en het Vaticaan nadat paus Franciscus naar de Armeense moordpartijen tussen 1915 en 1917 verwees, hij sprak van "de eerste genocide van de twintigste eeuw".[81][82][83]

De Armeense Genocide is in de Verenigde Staten officieel niet erkend. Er is enkel een officiële erkenning na goedkeuring van een resolutie door het Huis van Afgevaardigden, de Senaat en de president (in die volgorde).

Hoewel president Ronald Reagan in 1981 expliciet refereerde aan de Armeense Genocide,[84] en hoewel 44 van de 50 staten van Amerika de genocide afzonderlijk hebben erkend, is dat op federaal niveau in de Verenigde Staten nog niet gebeurd. De presidenten van de VS houden jaarlijks op 24 april een toespraak waarmee zij de Armeniërs condoleren, maar het gebruik van de term 'genocide' vermijden. Op 10 oktober 2007 nam de commissie buitenlandse betrekkingen van het Huis van Afgevaardigden een resolutie (H.Res.106) aan waarmee in het Huis van de Afgevaardigden de genocide erkend zou worden. Maar de resolutie kwam niet aan de orde in het Huis van de Afgevaardigden onder druk van het Witte Huis dat de nadelige gevolgen hiervan op de relatie met bondgenoot Turkije vreesde.[85]

Op 19 januari 2008 beloofde Barack Obama, toen nog senator, dat hij als president van de VS de Armeense Genocide zou erkennen. Hij zei dat hij ervan overtuigd was dat "de Armeense Genocide geen beschuldiging is, geen persoonlijke overtuiging of standpunt, maar een breeduit gedocumenteerd gegeven, gestaafd door een grote hoop historische bewijzen. De feiten zijn onweerlegbaar. Een officieel beleid dat diplomaten aanspoort tot verdraaien van historische feiten is onhoudbaar."[86]

Op 4 maart 2010 werd door het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden voor de tweede keer een resolutie aangenomen die de Armeense Genocide erkent.[87] De Turkse regering heeft hierop gereageerd door haar ambassadeur terug uit Washington D.C. te trekken voor overleg. Voordat er sprake zou zijn van de erkenning van de Armeense Genocide door de VS, moest deze resolutie goedgekeurd worden door het Huis van de Afgevaardigden en vervolgens door de Senaat. Maar ook deze keer werd de resolutie tegengehouden door het Witte Huis[88] met het oog op geopolitieke belangen.[89]

Op 29 oktober 2019 werd door het Huis van Afgevaardigden van de V.S. de genocide opnieuw erkend.[90] De turkse president Tayyip Erdogan noemde dit een stemming zonder waarde die de grootste belediging was voor de turken omdat deze stemming gehouden werd op een turkse nationale feestdag.[91] De armeense eerste minister Nikol Pashinyan bejubelde daarentegen de stemming als een moedige stap in de richting van het dienen van waarheid en historische gerechtigheid.[91]

Wetenschappers zoals de Nederlandse wetenschapper Erik-Jan Zürcher en de Amerikaanse politicoloog Guenter Lewy,[92] bevestigen dat leden van het Comité voor Eenheid en Vooruitgang de uitroeiing van de Armeniërs op Turks gebied nastreefden. Ze twijfelen of dit een officiële politieke beslissing was van de Turkse overheid. Deze twijfel komt deels door de weigering van de Turkse overheid om diverse archieven open te stellen voor onderzoekers en deels doordat archieven verdwenen of vernietigd zijn.[93]

Gezien de onduidelijkheid of de Armeense Genocide in opdracht gebeurde van de Turkse overheid, is elke vergelijken met de Holocaust volgens Bernard Lewis onjuist[94], want waar de intentie van het nazi-regime uitgesproken en duidelijk zou zijn, zou die uitgesproken intentie er bij de Ottomaanse overheid niet te bewijzen zijn.

Politieke cartoon waarin Sultan Hamid wordt afgeschilderd als de slachter van Ottomaanse Armeniërs

De Turkse regering staat op het standpunt dat er geen sprake was van genocide, maar dat de doden het slachtoffer zijn geworden van burgeroorlog, hongersnoden en andere ontberingen. Zij spreekt dan ook liever van de Armeense Kwestie. Volgens de Turkse regering zouden er 300.000 tot 500.000 slachtoffers zijn waaronder ook Turken. Turkije oefent – of oefende tot voor kort – ook druk uit op andere landen om het bestaan van de genocide te ontkennen, of in elk geval niet officieel te bevestigen.

In Cyprus, Frankrijk, Griekenland, Zwitserland, Italië en Slowakije is het verboden de Armeense Genocide te ontkennen.[55][58][95]

Er zijn academici, zoals de Amerikanen Bernard Lewis[25] en Justin McCarthy,[96] die van mening zijn dat de gebeurtenissen geen genocide zijn. Zij spreken liever van deportaties en massamoorden. Hun belangrijkste argument is dat er weinig bewijzen zijn gevonden voor opdrachten van de regering tot genocide. Wel zijn diverse legerofficieren voor de militaire rechtbank gebracht en veroordeeld voor hun foutief gedrag tijdens de deportaties.

Vaak worden door degenen die de genocide ontkennen de zogenaamde 'Andonian Papers' aangehaald, een bekende vervalsing ten gunste van het Armeense standpunt.

Er werden wel pogingen gedaan tot verzoening. Op aansporen van de Verenigde Staten werd een verzoeningscommissie opgericht in 2001 met Turkse en Armeense leden.

In 2005 hield de Turkse premier Recep Tayyip Erdoğan een gezamenlijke persconferentie met oppositieleider Deniz Baykal waarin zij Armeense geschiedkundigen uitnodigden collega's uit Turkije te ontmoeten om uit te vinden wat er gebeurde. Ook riepen ze Armenië op de archieven te openen. De Armeense minister van buitenlandse zaken reageerde dat bekend is wat gebeurde en dat de Armeense archieven altijd open zijn geweest.

In het weekend van 24 en 25 september 2005 vond er aan de Bilgi Universiteit in Istanboel een eerste conferentie plaats over de Armeense Genocide waarop wetenschappers uit beide kampen spraken, zowel die de genocide erkennen als diegene die het tegenspreken, nadat een rechtbank deze conferentie eerder verboden had.

In België ontstond in 2004 ophef nadat verschillende Turks-Belgische politici in Brussel deelnamen aan een optocht onder de titel "Verwerp de beweringen over de Armeense Genocide". Onder hen bevond zich Emir Kir, toen een lid van de Parti Socialiste en gewezen staatssecretaris in de Brusselse regering. Kir bevestigt achteraf dat er deportaties zijn geweest, maar van een genocide wil hij niet spreken. Hij vindt dat een internationaal comité van experts moet uitmaken of er daadwerkelijk een genocide heeft plaatsgevonden.[97] Later zal de Brusselse afdeling van de Parti Socialiste hetzelfde standpunt innemen. De PS gaat daarmee in tegen de erkenning van de Armeense Genocide door het Belgisch parlement in 1998. Emir Kir herhaalde zijn standpunt na zijn verkiezing als burgemeester van de Brusselse gemeente Sint-Joost-ten-Node in oktober 2012.[98]

De PvdA in de Tweede Kamer nam in 2006 het standpunt in dat er geen formeel bewijs is voor de juridische term genocide. In de campagne van de Tweede Kamerverkiezingen van dat jaar kreeg vooral kamerlid Nebahat Albayrak het verwijt dat zij zich als Turkse niet krachtig genoeg uitsprak over de Armeense Genocide. Zij ontkende niet dat tussen 1915 en 1917 vele Armeense slachtoffers zijn gevallen en stelde dat het terecht is als gesproken wordt over genocide, maar of het aan de volkenrechtelijke definitie voldoet, wilde zij overlaten aan juristen en historici. Om het als genocide aan te merken, moet bewezen worden dat een volkerenmoord doelbewust is opgezet en uitgevoerd om een bevolkingsgroep uit te moorden. "Dat bewijs is formeel nooit geleverd in de Armeense kwestie", meent Albayrak. De PvdA-fractie sloot zich aan bij dat standpunt. In dagblad dagblad Trouw werd het PvdA-standpunt door Nebahat Albayrak en Frans Timmermans in een opiniestuk uitgelegd.[99][100][101][102][103]

De Tweede Kamer besloot op donderdag 22 februari 2018 de genocide op Armeniërs, Assyriërs, Pontische Grieken en Arameërs te erkennen [104].De regering blijft gebruikmaken van de formulering 'kwestie van de Armeense Genocide.[105]

De Turkse overheid ontkent niet dat veel Armeniërs zijn gedood door het Ottomaanse leger, maar betwist het dodental en benadrukt dat er aan beide kanten doden zijn gevallen gedurende de Eerste Wereldoorlog. Turkije zegt bereid te zijn de Armeense Genocide als een genocide te erkennen, mits dit de conclusie zou zijn van een internationale onderzoekscommissie. Turkije heeft Armenië meerdere malen tevergeefs opgeroepen voor een dergelijk commissie.[106]

De Turkse premier Erdoğan die eerder al andere Turkse gewelddadigheden erkende,[107][108] zei in 2008 bij de 44e München Conferentie over Veiligheidsbeleid, in bijzijn van de Armeense minister van Buitenlandse Zaken Vardan Oskanyan, het volgende:

"U heeft het over de Armeense afslachting. Waarop baseert u deze uitspraken op? Welk bewijs heeft u dat dergelijke conclusies ondersteunt? In 2005 heb ik een brief gestuurd naar de Armeense regering over dit onderwerp en ik zal het hier nogmaals herhalen. We hebben onze archieven geopend en tot op heden zijn meer dan een miljoen documenten geclassificeerd. Als er bewijzen zijn in de Armeense archieven, dan moeten die ook openbaar worden gemaakt. Ons standpunt is dat een commissie gevormd moet worden bestaande uit archeologen, historici, politicologen en juridische deskundigen die de opdracht moeten krijgen om deze kwestie te onderzoeken. Als er documenten zijn in andere landen, moet de commissie ook deze documenten onderzoeken. Wij politici moeten pas beslissingen nemen nadat een dergelijke onderzoek is voltooid. Het is onmogelijk ons te dwingen om beschuldigingen van genocide te accepteren als gevolg van lobbyactiviteiten in de parlementen van verschillende landen. Ze mogen het zo vaak ze het maar willen proberen. Wij zijn bereid om over elk onderdeel en elk document te discussiëren en nodigen Armenië uit om dit ook te doen. Ik zeg dit heel open en eerlijk. Laat ze maar komen met hun bewijzen. Daarna zullen we, indien nodig, verantwoording afleggen over onze geschiedenis.[109][110]

De geheimhouding en de parallelle bevelstructuur van het voormelde triumviraat bemoeilijken het aantonen van de opzet om de Armeniërs systematisch en gepland uit te roeien, waardoor men in juridische zin niet van een volkerenmoord of genocide kan spreken. Voor de belangrijkste besluiten moet men voortgaan op slechts indirecte bewijzen. Door het raadplegen van Turkse archieven vond Taner Akçam wel aanwijzingen dat de volksverplaatsingen en vernietiging van een hele bevolkingsgroep als zodanig de uiteindelijke doelstelling was van het nieuwe regime na 1913 en plaatsvond in het eerste halfjaar van 1915. Het bestaande bronnenmateriaal bewijst dat de machthebbers veel te weinig hebben gedaan om de veiligheid van de gedeporteerden te waarborgen.

Een telegram verstuurd op 29 augustus 1915 van Talaat Pasja naar de gemeente Ankara geldt als belangrijk bewijs. De telegram zegt onder andere het volgende: "De verplaatsing van Armeniërs, van welke verlangd wordt dat het op een ordelijke en voorzichtige manier uitgevoerd wordt, moet nooit en te nimmer worden overgelaten aan individueën die fanatieke gevoelens van vijandschap hebben. En de Armenen, of ze worden gedwongen te verhuizen of niet, moeten beschermd worden tegen elke vorm van aanvallen."[111]

Twee Armeense organisaties, de ASALA en de JCAG, hebben in de jaren 1970 en jaren 1980 wereldwijd aanslagen gepleegd op Turken en Turkse instanties, met als doel erkenning van de genocide. In Nederland werd daarbij in 1979 de diplomatenzoon Ahmet Benler in Den Haag doodgeschoten. In Rotterdam werd Kemalettin Demirer neergeschoten. In Amsterdam was zware schade door een bomexplosie voor het kantoor van Turkish Airlines. Er zouden ruim 200 aanslagen zijn gepleegd in steden waaronder Londen, Parijs, Istanboel, Madrid en New York.[112]

Het nationale monument Tsitsernakaberd in de Armeense hoofdstad Jerevan

Het monument te Mechelen

Elk jaar op 24 april wordt het begin van de volkerenmoord door de Armeniërs zelf herdacht bij het nationale monument Tsitsernakaberd in de Armeense hoofdstad Jerevan. Ook in andere landen waar Armeniërs wonen worden herdenkingen georganiseerd. Ook in Turkije worden sinds enkele jaren in verschillende steden herdenkingen gehouden.

Op het Henri Michauxplein in de Brusselse gemeente Elsene staat sinds 1997 een monument ter nagedachtenis van deze volkerenmoord.

Op de Schuttersvest te Mechelen bevindt zich sinds 2015 een Armeense Kruissteen ter herdenking van de genocide.[113][114][115] Een paar dagen voor de inhuldiging protesteerde de lokale Turkse gemeenschap tegen de oprichting van het monument.[116]

In Nederland is in Assen een Armeens monument op Begraafplaats de Boskamp. De oprichting van deze chatsjkar heeft destijds tot felle rellen geleid. Turken uit binnen- en buitenland kwamen in opstand. Van tijd tot tijd verzoeken zij het monument te verwijderen, meestentijds met als argument dat het de Turkse ziel verwondt.

In 2014 is een genocidemonument in Almelo opgericht, waartegen heftig is geprotesteerd.

• 24 april comité van de Federatie van Armeense Organisaties in Nederland
• Armeensegenocide.info: oa foto's, Nederlands historisch materiaal
• Agindepers.nl Nederlandse krantenartikelen 1878-2018 (gearchiveerd)
• www.haytad.nl Nederlands-Armeens Comité voor Rechtvaardigheid en Democratie
• Armenica.org: Geschiedenis van Armenië
• (fr) website over de genocide en het Turks negationisme
• (en) website over de genocide met originele documenten
• (en) Uitgebreid dossier over de genocide op Armeniapedia

• De Armeense Kwestie Bevat Osmaanse, Russische, Duitse en andere westerse archieven.
• (en) Artikel van Guenter Lewy waarin hij stelt dat er te weinig bewijs is om van 'genocide' te spreken
• (en) officieel archief Turkije met Ottomaanse documenten (die een Armeense Genocide juist niet staven; zoals voedselverstrekking, e.a.) met Engelstalige toelichtingen
• Tall Armenian Tale
• Ermeni Sorunu in diverse talen zoals in Duits, Frans
• (en) https://web.archive.org/web/20100409173520/http://www.ermenisorunu.gen.tr/english/intro/index.html
• http://www.ataa.org/reference/index.html#armenian: bevat onder meer recensies en documenten

Zie de categorie Armenian Genocide van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.