Bataven

Verschillende volkeren rond 150 na Chr. geprojecteerd op een moderne kaart.

De Bataven zouden oorspronkelijk deel hebben uitgemaakt van de Chatten, maar een groep splitste zich na een conflict daarvan af.[1] Vervolgens vestigden zij zich in de Rijndelta, oostelijk van de Cananefaten. Rond 12 v.Chr. werden zij door de Romeinen onder Drusus onderworpen en werden daarna bondgenoten van het Romeinse Rijk, waarbij zij vrijgesteld waren van belastingen. De hoofdgod was Hercules Magusanus, waarvan het tweede lid een Germaanse afleiding heeft.

Het Romeinse leger heette in de provincia Exercitus Germaniae Inferioris ("strijdkrachten van Neder-Germanië") op inscripties afgekort als EXGERINF. Het bestond uit meerdere (tot vier) legioenen en Auxilia of hulptroepen. Van de Bataven en de Cananefaten samen waren permanent 5000 tot 6500 mannen in dienst. Daarvoor leverden de Cananefaten 24 nieuwe rekruten, de Bataven 260 tot 280 jaarlijks.[2]

De Bataven golden in vroeg-Romeinse tijd als elitetroepen. Als enigen waren ze in staat bewapend te paard zwemmend de Rijn over te steken. Ze waren onder andere betrokken bij de veldtochten van Germanicus tegen de Marsen en Cherusken,[3] het neerslaan van de opstand van Boudicca[4] en die van Gaius Iulius Vindex.[5] Ook in de troebelen van het Vierkeizerjaar speelden ze een belangrijke rol.[6]

Ook is het bekend dat Bataven dienden als keizerlijke lijfwachten te Rome. Dit wordt niet alleen door Suetonius gemeld,[7] maar ook door grafstenen bevestigd. Bekend is (o.a.) het graf van Indus, corpor custos (lijfwacht) van Nero in Rome.

Een nederzetting te Nijmegen met de naam Oppidum Batavorum werd in deze tijd gebouwd. Het betreft hier echter geen inheemse nederzetting maar een Romeins economisch en bestuurlijk centrum, zoals uit vondsten is gebleken. Ten noorden van de Waal, bij Lent, Elst en Oosterhout zijn echter uitgebreide sporen van bewoning te vinden die beginnen in de 3e eeuw v.Chr. en doorlopen tot in de Romeinse tijd. Deze bewoning kan met een grote mate van zekerheid aan de Bataven worden toegeschreven. Sporen van bewoning in deze tijd, vindt men in de gehele Betuwe. Ook dient gewezen te worden op de Tempel van Empel.

Kunstwerk van een veldslag waarin de Bataven de Romeinen verslaan van Otto van Veen

Grafsteen van Indus, een van de Bataafse lijfwachten van Nero

Zowel Julius Caesar als Tacitus en Suetonius maken melding van deze stam, die geleefd heeft in de Rijndelta in het huidige Nederland. Caesar noemde de Bataven terloops in zijn Commentarii de bello Gallico:[11] zij zouden op een eiland (insula Batavorum) wonen, waar de Maas en de Waal bij elkaar kwamen, 80 Romeinse mijlen van de monding van de rivier. Tacitus beschrijft de Bataven als de moedigste van de stammen in het gebied.

Behalve uit historische bronnen, zijn de Bataven ook in de epigrafie geen onbekenden. Zo zijn in Rome grafstenen teruggevonden van mensen die het vak corporis custos (lijfwacht) beoefenden, waaronder veel Bataven. Ze dienden Nero en Tiberius.

Behalve de lijfwachten van de keizers leverden de Bataven ook ruiter-regimenten, alae of (alae) miliariae, die in grafschriften en getuigenissen van honesta missio terug te vinden zijn op de Balkan, in Zuid-Duitsland (Raetia), Hongarije, Oostenrijk en Frankrijk.

Bekend zijn onder andere:

Opstand 

Tijdens en na de Nederlandse Opstand tegen de Spaanse overheersing beschouwden de Nederlanders zich als de 'nakomelingen van de Bataven', die immers ook tegen hun 'onderdrukkers', de Romeinen, in opstand waren gekomen.[12]

Bataafse Republiek 

De burgers van de Bataafse Republiek (1795 - 1801) werden toentertijd Bataven genoemd.

Batavia 

Batavia, de hoofdstad van Nederlands-Indië werd genoemd naar de Bataven (Batavia, het huidige Jakarta)

Betuwe 

Over de vraag of er een verband bestaat tussen de naam Betuwe en Bataven, bestaat geen overeenstemming.

Passau 

Door de Romeinen Batavis genoemd vanwege de Bataafse huursoldaten die daar waren gelegerd. De moderne vorm van de naam is toe te schrijven aan de Hoogduitse klankverschuiving (b > p, t > ss).