Nedersaksisch

De Nedersaksische streektaal werd in 1995 nog door 35% van de volwassenen gesproken en 7% van de kinderen sprak het met vrienden en vriendinnen. In 2011 was dat nog 15%, respectievelijk 0,85%. Deze cijfers verschillen aanzienlijk met de cijfers uit een onderzoek uit 2005 van Hendrik Bloemhoff.[6] Miskenning en imago-schaamte, met maatschappelijke achterstand als schrikbeeld, deed decennialang veel sprekers besluiten alleen Algemeen Beschaafd Nederlands tegen hun kinderen te spreken. Opmerkelijk genoeg gold dit ook voor degenen die later streden voor behoud van de streektaal. De rol van de streektaal als gemeenschapstaal in de dorpen (en ook in bepaalde stadswijken) loopt terug door de alom plaatsgrijpende migratie, die vroeger de weinige nieuwelingen in de dorps- of streektaal assimileerde maar nu andersom de in eigen omgeving tot minderheid gereduceerde streektaligen ertoe brengt zich meer en meer in het ABN uit te gaan drukken. Ook de verschuiving van het dialect tot regiolect speelt een rol in het proces van teloorgang.

Het Nedersaksisch lijkt sinds het begin van de 21e eeuw bezig met een bewust georganiseerde heropleving in erkenning als plattelands cultureel erfgoed. Er worden in toenemende mate culturele activiteiten georganiseerd en het Nedersaksisch wordt steeds vaker ingezet in politiek en marketing.

In 2008 liet de Twents/Sallandse gemeente Rijssen-Holten bekendmaken dat ze officieel tweetalig zijn.[7] Bezoekers van de gemeentebalie kunnen ervoor kiezen om in het Nederlands of Nedersaksisch geholpen te worden.

Tijdens de 2012-editie van het nationale liefdadigheidsevenement 'Het Glazen Huis' van nationale radiozender 3FM presenteerde radio-dj Michiel Veenstra een uur lang in het Twents.[8]

In 2012 en 2013 gebruikten verschillende commerciële instanties het Nedersaksisch in hun reclames. Voorbeelden hiervan zijn MoneyBird[9] en RegioBank[10]

In aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 gebruikten veel lokale politieke partijen het Nedersaksisch om bij de inwoners gehoord te worden. De Groningse gemeente Eemsmond riep haar inwoners zelfs met de Groningstalige verkiezingsrap Nait stemmen, nait soezen op om te gaan stemmen.[11]

Op de website van de provincie Overijssel werd ook in 2014 een oproep geplaatst om het Nedersaksisch in het onderwijs te introduceren.[12]

Nederland erkent het Nedersaksisch als taal en zegt er beperkte steun aan toe. Sinds 1998 is het Nedersaksisch als taal erkend onder Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden, waarbij deel II van toepassing is verklaard (minder verplichtingen dan onder deel III). In 2018 trad het Convenant Nedersaksisch in werking, waarbij de regionale overheden in het Nedersaksischtalige deel van Nederland zich verplichten tot inspanningen voor behoud en bevordering van het Nedersaksisch. Daarbij kan het ministerie van Binnenlandse Zaken een ondersteunende rol spelen.[13] De Wet op het primair onderwijs van 1998 biedt ruimte voor het onderwijzen van Nedersaksisch.

• Behoud van de /l/ in -ol(d/t)- clusters waar het Nederlands diftongeert naar ou (old = oud, kold = koud, holt = hout, zie ook plaatsnamen als Holten, Oldenzaal en Steenwijkerwold). In het Veluws wordt echter de /ou/ gebruikt (koud, hout etc.)
• De in de middeleeuwen ook in het Nederlands nog aanwezige /i/ is nog niet verbreed naar ij (kiekn = kijken)
• Een -n of -ng aan het eind van een lettergreep wordt genasaliseerd, wat wil zeggen dat de nasale medeklinker zelf niet echt wordt uitgesproken maar min of meer deel uitmaakt van de voorafgaande klanken, zoals dit op grote schaal in de geschiedenis van het Frans is gebeurd. Dit verschijnsel strekt zich ook uit tot gevallen als 'jaagn' (jagen), dat als /ja:əŋ(n)/ wordt uitgesproken
• Intervocalische z, g, v vallen weg met verlenging van de voorgaande klinker (wezen → /wên/, wagen → /wa:əŋ/, Deventer → /Dêmter/). Merk op dat de verdwenen medeklinker wel invloed uitgeoefend heeft op de medeklinker die volgt: de -n van 'wagen' wordt door de -g- een /ŋ/, de -n- van 'Deventer' wordt door de -v- een /m/.
• Nederlands 'er' → Nedersaksisch 'ar' (barg = berg, karke = kerk); Nederlands 'ui' → Nedersaksisch 'uu' of 'oe' → (boek = buik, roete = ruit, uut = uit). Het Veluws (vooral het West-Veluws) geldt als uitzondering op deze regel, in plaats van de korte /a/-klank wordt de lange /aa/-klank gebruikt (baarg, kaark)
• Een -r- aan het eind van een woord of vóór een -t- verliest zijn stem en wordt tot een soort -h-, net als in (Brits) Engels (sport /spoht/, doar /do:əh/)

• Vrouwelijke zelfstandige naamwoorden, vooral die met een eenlettergrepige stam, behouden in het enkelvoud een uitgang op -e (karke [v] vs. barg [m]). In het Veluws is dit niet het geval (kaark en baarg) in sommige dialecten zegt men echter wel 'schoele' of 'grege'.
• Zelfstandige naamwoorden met een o, oo of oe in de stam krijgen een umlaut in het verkleinwoord (hoed → huudtien of heudjen, hond → höndtien of hundjen, boek → buukien of beukske, bok → bökkien)
• Stoffelijke bijvoeglijke naamwoorden krijgen een umlaut (holt → höltn = hout, houten)

• Objectsvorm van het persoonlijk voornaamwoord wordt veelal gebruikt in plaats van 'zich' (hee wast 'm = hij wast zich)
• Net als in het Oudsaksisch en Oudengels wordt in sommige streken 'hee' voor zowel 'hij' als 'zij' (ev.) gebruikt. Dit kan soms tot verwarring leiden: wie wast wie in 'hee wast 'm'? Hij zich? Hij hem? Zij zich? Hij haar? Of zij hem?

• De onvoltooid tegenwoordige tijd van het regelmatige werkwoord gaat in de zuidelijke Nedersaksische dialecten uit op -t in alle personen behalve de eerste enkelvoud: ik warke, ie warkt, hee warkt; wy warkt, ule warkt, zy warkt (ik werk etc.).

In sommige dialecten is het ik wark, ie warken, hee warkt etc., hoorbaar in liedjes van Skik en Daniël Lohues. In de noordelijke dialecten is dit in de als eerste genoemde gevallen altijd -n. In het Gronings is het ik waark, doe waarkst, hai waarkt, wie waarken, joe waarken, sai waarken. Deze isoglosse heet Eenheids-pluralislijn of Rijn-IJssellinie.

• De infinitief kent altijd de uitgang -n (kykn = kijken), die onder invloed van de laatste medeklinker van de stam van het werkwoord kan worden uitgesproken als /m/ na een labiaal (loopn) of /ng/ na een gutturaal (jaegn)
• De derde persoon enkelvoud o.t.t. van een sterk werkwoord krijgt geen -t uitgang, maar wordt gevormd door de stamklinker te verkorten (kiekn → hee kik = hij kijkt)

De onderstaande indeling is gebaseerd op de dialectkaart van Jo Daan[14]

De indeling van Jo Daan wordt het meest gehanteerd door de Nedersaksische streektaalorganisaties. De indeling die door de meeste mensen gebruikt wordt, verschilt hier wel wat van. Zo wordt het Westerkwartiers tot het Gronings gerekend, het Twents-Graafschaps tot het Twents en de Gelders-Overijsselse dialecten worden als aparte dialecten beschouwd. Het Noord-, Midden- en Zuid-Drents worden vaak gezien als dialecten van het Drents.

Het Nedersaksische taalgebied in Nederland

• Westerkwartiers
  • Kollumerpompsters
  • Kollumerlands
  • Middaglands
  • Midden-Westerkwartiers
  • Zuid-Westerkwartiers
• Gronings
  • Hogelandsters
  • Stadsgronings
  • Westerwolds
  • Veenkoloniaals
  • Oldambtsters
• Stellingwerfs
• Midden-Drents
• Zuid-Drents
  • Zuidoost Zand-Drents
  • Zuidoost Veen-Drents
  • Zuidwest Noord-Drents
  • Zuidwest Zuid-Drents
• Twents
• Twents-Graafschaps
• Gelders-Overijssels
  • Achterhoeks
  • Sallands
  • Urkers
• Veluws
  • Oost-Veluws
  • West-Veluws
    • oostelijk Eemlands

• Oostfries Nedersaksisch
• Noord-Nedersaksisch
• Westfaals
  • West-Münsterlands
  • Münsterlands
  • Zuidwestfaals
  • Oostwestfaals
  • Eemslands
  • Bentumers
• Oostfaals

Het Nedersaksische gebied is ongeveer het oude Saksische woongebied voor de tijd van voor de oostkolonisatie, dat wil dus zeggen tot aan oostelijk Holstein en de Elbe. Van daaruit verder naar het oosten is het Oost-Nederduitse gebied is ontstaan, namelijk door de zogenaamde 'oostkolonisatie' in de Middeleeuwen. Er is bij het ontstaan van die dialecten in en na de 12de eeuw weinig taalgoed van de oorspronkelijke Slavische bevolking meegenomen, met uitzondering van vele topografische namen. Tussen het Nedersaksisch en de oostelijke (Oost-Nederduitse) dialecten is overigens geen principiële grens te trekken. Doordat er ook kolonisten uit streken ten westen van het Nedersaksisch gebied betrokken waren, zoals Vlamingen, Hollanders en Friezen, zijn er in sommige Oost-Nederduitse dialecten wel in engere zin 'Nederlandse' invloeden te bespeuren.[15]

Het belangrijkste verschil tussen het Nedersaksisch en het Oost-Nederduits zijn te vinden in de uitgangen van werkwoorden in de onvoltooid tegenwoordige tijd (praesens). Het Nedersaksisch heeft over het algemeen een uitgang op -et, het Oost-Nederduits op -en. Bijvoorbeeld: wi, ji, se hebb(e)t in het Nedersaksisch, wi, ji, se hebben in het Oost-Nederduits.[15]

Onder invloed van de handel binnen het Hanzeverbond was er vanuit het Nedersaksisch en het aanverwante Nederduitse Mecklenburgs en Pommers een grote invloed op de Scandinavische talen. Zo bestonden er in de Middeleeuwen bijvoorbeeld ruim vijftienhonderd leenwoorden in het Deens die voor het overgrote deel uit het Middelnederduits en dus vaak ook uit het toenmalige Nedersaksisch afkomstig waren. Deze invloed kwam op vanaf de 11e eeuw en was het sterkst in de 13e, 14e en de eerste helft van de 15e eeuw. Daarna nam de invloed af omdat de macht van de Hanze afnam en het Middelnederduits dientengevolge steeds meer verdrongen werd door het Hoogduits dat in die jaren de officiële taal van bestuur, onderwijs en kerk in het noorden van het Duitse Rijk werd.[16]

De invloed ervan is nog steeds merkbaar. Scandinavist Didrik Arup Seip noemt hiervoor als voorbeeld dat een conversatie tussen twee Noren al binnen enkele minuten een leenwoord uit het Nederduits bevat (zonder dat de sprekers het zelf beseffen).[16]

Platt, Nedersaksen/Sleeswijk-Holstein, Duitsland:

Unse Vader in' Himmel!
Laat hilligt warrn dienen Namen.
Laat kamen dien Riek.
Laat warrn dienen Willen so as in'n Himmel,
so ok op de Eerd.
Uns' dääglich Brood giff uns vundaag.
Un vergiff uns unse Schuld,
as wi di vergeben hebbt,
de an uns schüllig sünd.
Un laat uns nich versöcht warrn.
Mak uns frie vun dat Böse.
Aam

Hardenberg, Overijssel/Salland, Nederland:

Oons Va in d'hemel,
Oen name wörd eheiligd;
Oen Keuninkriek kump;
Oen wille wörd edoane,
zo as in d'hemel, zo ok op d'eerde.
Geef oons vandage 't neudige stoete;
en vergeef oons oonze zunden,
net asse wi-j vergeeft,
’n aander oons an-edoane hef.;
loat oons nie in verleiding kommen,
mar verlös oons van't kwoade.
Want van OE is 't Keuninkriek
de kracht en de heerlikheid
noe en in alle dagen.
Aam'n.

Winterswijk, Achterhoek/Gelderland, Nederland:

Unzen Vader in de hemelen,
laot dienen name eheiligd worden;
laot dien könninkriek kommen;
laot dienen wille gebeuren
op de earde zo as in den hemel.
Gef uns no uns dageliks brood
en vergef uns unze scholden
zo as ok wi'j vergaevet
wel bi'j uns in de schold steet;
en breng uns neet in verzeuking,
maor maak uns vri'j van 't kwaod.
Want van Di'j is 't könninkriek
en de krach en de glorie
no en alle dage.
Amen.

(NB bovenstaande versies gelden niet voor het gehele genoemde gebied, regionale variaties zijn eerder regel dan uitzondering)

(lied; elke twee regels worden 1 keer herhaald - Gronings)

Ain boer wol noar zien noaber tou
Hai, boer, hai!
Zien wief dai wol met hom goan
Dom, dom, dom, dai!

Nee, wief, doe most toeze bliev'n
Hai, boer, hai!
Most spinn'n en naai'n van
Dom, dom, dom, dai!

Dou boer weer in hoeze kwam
Hai, boer, hai!
Zee'e: Wief, wat hestoe wel doan
Dom, dom, dom, dai!

Moar 't wief kreeg tou bèrre stok
Hai, boer, hai!
En sloug hom dou op zien kop
Dom, dom, dom, dai!

En boer gong noar zien noaber kloag'n
Hai, boer, hai!
Mien wief het mie op kop sloag'n
Dom, dom, dom, dai!

En noaber zee: Net ziezo,
Hai, boer, hai!
Mien wief dai dut krek ziezo
Dom, dom, dom, dai!