As (België)

De ligging van de nederzetting nabij een waterloop in deze droge streek gaf dit dorp ook zijn naam. "As" zou een prehistorische waternaam ("aska") zijn waarmee men eerst de Bosbeek aanduidde en later het dorp zelf: "Assche, Asghe, Asch, As".[1]

Een andere lezing is dat het woord afstamt van es, een aaneengesloten akkergebied.

Vanaf de vroege middeleeuwen moet het oorspronkelijke berken-eikenbos steeds meer wijken voor landbouwgronden en heidevelden. De tegenwoordige gehuchten, waarvan Oeleinde waarschijnlijk het oudste is, ontstaan en het dorp ontwikkelt zich tot een landbouwersgemeenschap.

Dit geschiedkundig overzicht behelst enkel het kerndorp As, vóór de aanhechting van Niel-bij-As in 1971.

Archeologische vondsten wijzen op een vroege prehistorische menselijke aanwezigheid. Zo zijn er verspreide vondsten van gebruiksvoorwerpen uit silex, daterend uit de jongste steentijd[2]. Pas vanaf 500 voor Christus is de streek met zekerheid bewoond; een grafveld in de heide tussen Genk en As bewijst dit. De geschiedenis begint met de Romeinen die de weg van Tongeren naar Venlo aanleggen via Munsterbilzen en As. De huidige Zandstraat, de Bevrijdingslaan en de Hoogstraat (weg naar Niel en Dorne) volgen de loop van deze oude weg. De Romeinen hebben zich hier echter niet gevestigd; er zijn geen nederzettingen of villae: de streek is onvruchtbaar (zandgronden) en de Kempen wordt hierdoor niet geromaniseerd.

Na de val van Rome trekken de Franken onze gewesten binnen en vestigen zich onder meer in As. De Merovingische begraafplaats op de Schuttenberg wijst zelfs op een belangrijke nederzeting in de jaren 500 - 700.[3] Vanaf de achtste eeuw neemt de kerstening van de Kempen een aanvang en wordt te As een eerste kerkje gebouwd op de plaats van de huidige St. Aldegondiskerk. De oudst bekende verwijzing naar een kerk in As is te vinden in de Annales Rodenses (Annalen van de Abdij Rolduc) waar over de inkomsten van de kerken van Riemst, Gellik, Genk en As van het jaar 1110 wordt bericht: "Ecclesie aput Asch site est quinta pars huius ecclesie" ("Een vijfde van de kerk te As is eigendom van dit klooster").[4]

As lag in het graafschap Loon. In de loop van de 13de eeuw kwam het tot onenigheid tussen de abdij van Munsterbilzen, die in As een cijnshof bezat, en de graven van Loon over wie het recht had de pastoor van As te benoemen. In 1299 kwamen de twee partijen overeen om beurtelings de parochiepriester aan te stellen. Enkele jaren later, op 1 december 1303, kwam er een nieuw verdrag: het patronaatsrecht van de kerk van As en Gellik werd toegekend aan de abdis van Munsterbilzen, terwijl dat van Genk en Riemst naar de graaf van Loon ging.[5]

Op civiel vlak hoorde As, als Loonse heerlijkheid, vanaf 1366 toe aan de Bisschoppelijke Tafel van het prinsbisdom Luik. In 1753 werden de heerlijke rechten van de gemeente in pandleen overgedragen aan Michael baron de Roosen[6], raadsheer van de prins-bisschop, en na diens overlijden in 1773 aan zijn schoonzoon Guillaume Arnold de Saeren (of Saren), baron van Othée.[7] Na de Franse Revolutie werden alle privileges van het ancien régime afgeschaft. De laatste pandheer van As was Guillaumes zoon Michaël Henri de Saeren, overleden in 1828[8]. Het wapenschild van de familie de Saeren werd later verwerkt in het wapenschild van de gemeente As.[9]

Ook de Landcommanderij van Alden Biezen bezat in de 13de en 14de eeuw een aantal leengronden in As.[10]

Tot aan de Franse Revolutie was As op bestuurlijk gebied verdeeld in twee eenheden, Dorp en Oeleinde, elk met zijn eigen burgemeester of 'dorpman'. Gezamenlijk stonden zij in voor het bestuur van de gemeente. Alle gezinshoofden in deze twee eenheden waren verplicht, op straffe van geldboete, deel te nemen aan de jaarlijkse verkiezing van de burgemeesters.[11]

In 1901 werd in As op 541 m diepte de eerste Kempense steenkool ontdekt door de Leuvense professor André Dumont. Het lag voor de hand dat hier dan ook een steenkoolmijn zou worden gebouwd. De beheerders van de exploitatiemaatschappij probeerden het de Assenaren naar de zin te maken. Er werd een stadsplan voorgesteld met brede lanen en scholen, een nieuwe kerk en allerhande moderne voorzieningen. De eerste woningen voor de mijnwerkers van Zwartberg werden hier toen gebouwd: de cité Cockerill, een complex van 36 huizen dat in september 1912 klaar was. Het gemeentebestuur liet zich echter niet vermurwen en koos voor het behoud van hun plattelandsgemeente.[12]

Tijdens de Eerste Wereldoorlog was een groot aantal Duitse troepen in As gelegerd, waaronder eenheden van de Fliegerschiesschule Asch en van de Minenwerfer-Schule van het 4de Leger.[13]

• De Sint-Aldegondiskerk, een gerestaureerd monument in Maasgotiek, nu tentoonstellingsruimte.
• De Sint-Theresiakerk uit 1930-1932
• Het Kolenspoor, een vereniging van vrijwilligers die zich inzet voor de toeristische uitbating van de oude spoorlijn Waterschei-As-Eisden met historische rijtuigen.
• Het Station van Asch, het oudste Limburgse stationsgebouw, nu een taverne langs het Kolenspoor en toegangspoort naar het Nationaal Park Hoge Kempen.
• Het André Dumont-monument, op de plaats waar de eerste Limburgse steenkool werd aangeboord.
• De Cité Cockerill, een kleine tuinwijk uit 1912 voor de arbeiders van de steenkoolmijn van Zwartberg.
• Twee historische watermolens:
  • Oude Molen
  • Nieuwe Molen
• De Kolonie: Oorspronkelijk (1918) de Duitse officiersmess van de Fliegerschiesschule Asch, later (1927 - 2003) kindertehuis 'Kolonie De Beeckman'. In 2014 volledig gereconstrueerd en in gebruik als hoofdgebouw van de organisatie vzw Arbeidskansen.[20][21][22]
• Monument voor de op 21 juni 1944 neergestorte RAF Lancaster III LM580 DX-L, nabij het Station van As

• 
  De Sint-Aldegondiskerk in Maaslandse gotiek
• 
  De Sint-Theresiakerk uit 1930-1932
• 
  Het gerestaureerde station van As
• 
  Eerste huis voor mijnarbeiders te As
• 
  Het enig overgebleven huis van de Cité Cockerill
• 
  Lancastermonument nabij het Station van As
• 
  Monument voor André Dumont op de plaats waar voor het eerst steenkool aangeboord werd in Limburg
• 
  De Kolonie. Voormalige officiersmess van de Fliegerschiesschule Asch

Het Vlaams Natuurreservaat Heiderbos

Een van de terrils van de voormalige steenkolenmijn André Dumont

As is gelegen op het Kempens Plateau op een hoogte van ongeveer 75 meter. Het ligt op de rechterflank van de vallei van de Bosbeek, die hier in het plateau is ingesleten.

Bos- en heidegebieden beslaan bijna 60 percent van de oppervlakte van As[23]. Vooral in het noordwesten van de gemeente vindt men natuurgebieden, als de Klaverberg en het natuurreservaat Heiderbos, Dit laatste is uniek in Vlaanderen wegens de grote concentratie jeneverbesstruiken. Vlakbij liggen ook de twee terrils van de voormalige steenkoolmijn van Waterschei met toppen tot 165 meter boven zeeniveau. De terrils zijn deels heraangelegd en beplant en herbergen door hun specifieke bodem en helling een unieke warmteminnende flora en fauna.

In het oosten van As fungeert het voormalige treinstation als één der toegangspoorten naar het Nationaal Park Hoge Kempen, vanwaar het Mechels Bos en de Mechelse Heide te bereiken zijn.

Een netwerk van wandelpaden is in al de hierboven genoemde natuurgebieden te vinden.

Ook activiteiten als zand- en grindwinning hebben enige invloed op het landschap uitgeoefend. Direct ten noorden van de kom van As, achter het gemeenschapshuis in de Schuttenbergstraat, bevindt zich de geologische wand. Dit is een voormalige grindgroeve waar in een steile wand de geologische afzettingen over een periode van 300.000 jaar kunnen worden aanschouwd. Een trap van 8,5 meter hoog maakt het mogelijk om dit alles van nabij te bekijken.

• De Oudheidkundige en Culturele Kring Sint-Aldegondis en het Heemkundig museum 't Mieleke.
• De Sint-Aldegondiskerk is ingericht als museum en expositieruimte voor wisselende tentoonstellingen.
• De Beeldenroute: verspreid over de gemeente As staan sculpturen en beeldhouwwerken van een vijftiental hedendaagse kunstenaars, waaronder Koen Vanmechelen, Julia Berger, Leopold Janssen, e.a.
• Het moderne gemeenschapscentrum De Drieschaar beschikt over een polyvalente zaal voor theatervoorstellingen en muziekoptredens.

As ligt op het kruispunt van een aantal gewestelijke wegen: N723 (naar Genk), N730 (Tongeren-Bree), N763 (naar Maasmechelen), N75 (Hasselt-Dilsen).

• René Swartenbroekx, auteur, theaterregisseur en scenarioschrijver
• Karel Theunissen, kunstschilder[24]
• Marc Hoogsteyns, freelance journalist en documentairemaker, Afrika-kenner[25]

• Officiële website van de gemeente

Plaatsen in de gemeente As
Deelgemeenten: As · Niel-bij-As Wijken: Cité Cockerill · Dennengaarde · Statiewijk · Ter Heide · Witte Dorp · Zevenhuizen Belgische gemeenten · Arrondissement Tongeren · Limburg · Vlaanderen

	Gemeenten in de provincie Limburg
Alken · As · Beringen · Bilzen · Bocholt · Borgloon · Bree · Diepenbeek · Dilsen-Stokkem · Genk · Gingelom · Halen · Ham · Hamont-Achel · Hasselt · Hechtel-Eksel · Heers · Herk-de-Stad · Herstappe · Heusden-Zolder · Hoeselt · Houthalen-Helchteren · Kinrooi · Kortessem · Lanaken · Leopoldsburg · Lommel · Lummen · Maaseik · Maasmechelen · Nieuwerkerken · Oudsbergen · Peer · Pelt · Riemst · Sint-Truiden · Tessenderlo · Tongeren · Voeren · Wellen · Zonhoven · Zutendaal België: Provincies · Gemeenten

Zie de categorie As, Belgium van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.