1930-1939

De jaren 1930-1939 (van de christelijke jaartelling) zijn een decennium in de 20e eeuw.

Belangrijke gebeurtenissen
Mussolini en Hitler
Grote Depressie en fascisme
  • De koersval op de effectenbeurs van Wall Street in 1929 leidt tot een economische ineenstorting en grote werkloosheid in de Verenigde Staten. Deze periode wordt de Grote Depressie genoemd. De economische crisis slaat over naar Europa en Zuid-Amerika door het opeisen van Amerikaanse tegoeden en het wegvallen van investeringen.
  • De economie van de Sovjet-Unie is geïsoleerd en zelfvoorzienend, en wordt daarom vrijwel niet beïnvloed door de Grote Depressie. Integendeel, het land herstelt zich van de burgeroorlog en breidt zijn industrie in hoog tempo uit. De Sovjetregering van Stalin en communistische partijen overal ter wereld halen de vergelijking tussen het door de recessie getroffen Amerika en de opbloeiende Sovjet-Unie aan als een voorbeeld dat het Westers kapitalisme niet werkt en gedoemd is tot de ondergang. De steun voor communisten neemt ook buiten de Sovjet-Unie toe. In een reactie hierop groeit de steun voor rechtse anticommunistische bewegingen ook, wat polarisatie in de hand werkt.
  • De Weimarrepubliek gaat ten onder aan parlementaire onmacht, intriges van landadel en industriebaronnen en straatgevechten van communisten en nationaalsocialisten. In 1933 komt de NSDAP aan de macht. Adolf Hitler trekt Duitsland terug uit de Volkenbond, zegt de beperkingen van de Verdrag van Versailles op en bezet het Rijnland. Er worden concentratiekampen gebouwd waar politieke rivalen, joden en andere door de nazi's als ongewenst verklaarden zonder proces worden vastgehouden.
  • De dictatuur van Benito Mussolini in Italië boekt een internationaal succes met de drooglegging van de Pontijnse moerassen in de provincie Latina onder Rome. Daarmee wordt een haard van malaria uitgeschakeld en krijgt de stad Rome na 2000 jaar haar voedselschuur terug. Maar in de loop van het decennium raakt het fascisme steeds meer in het vaarwater van het nationaalsocialisme.
  • Na de Krach van Wall Street krijgen de Japanse zaibatsu zware kritiek te verduren vanuit de antikapitalistische hoek, wat leidt tot de Zaibatsu no Tenkou (Zaibatsuhervormingen). De zaibatsu kunnen het protest bedaren door een deel van hun aandelen publiek te verkopen, en door aan liefdadigheid te doen.
Amerika
  • De politiek van de Amerikaanse president Herbert Hoover draagt niet bij aan economisch herstel: hij tracht enige maatregelen te nemen die de economie niet uit het slop trekken of zelfs de crisis verergeren. Zoals de Smoot-Hawley Tariff Act, waarbij op de door de Verenigde Staten ingevoerde goederen een heffing van 40% wordt gelegd. Dit protectionisme brengt een slag toe aan de wereldhandel en wordt door andere landen beantwoord met tegenmaatregelen.
  • De Republikein Hoover wordt bij de verkiezingen van 1932 verslagen door de Democratische gouverneur van New York, Franklin Delano Roosevelt. Deze komt met de New Deal, een actieve politiek van overheidsinvesteringen volgens de theorieën van John Maynard Keynes. Het effect hiervan is eveneens omstreden maar het vertrouwen in de overheid keert enigszins terug.
  • In de Cosa Nostra woedt de Castellammarijnse oorlog om de hegemonie in de VS.
  • De Amerikaanse Drooglegging wordt door president Roosevelt beëindigd.
  • In Zuid-Amerika strijden Paraguay en Bolivia om de Chaco Boreal omdat men vermoedt dat er olie te vinden is: de zogenaamde Chaco-oorlog. Paraguay komt als winnaar uit de strijd en krijgt het grootste deel van de Chaco toegewezen, maar er blijkt geen aardolie in het gebied aanwezig.
  • In Brazilië komt Getúlio Vargas aan de macht, die een corporatistische politiek voert en daarom door Hitler en Mussolini als mogelijke bondgenoot wordt gezien. Nadien neemt hij meer afstand van het fascisme, en zal hij uiteindelijk als een van de geallieerden de Tweede Wereldoorlog ingaan.
  • Aanleg van de Hoover Dam in Nevada: deze 221 meter hoge dam in de rivier de Colorado creëert het Lake Mead, het grootste artificiële meer in de westerse wereld en de leverancier van stroom voor Las Vegas en andere plaatsen in de buurt.
Europa
  • In Oostenrijk vestigt de katholieke kanselier Engelbert Dollfuss in 1933 een dictatuur. In 1938 gaat de staat bij de Anschluss op in het Groot-Duitse Rijk.
  • In Spanje grijpt generaal Mola in juli 1936 tevergeefs naar de macht. Er breekt een drie jaar durende burgeroorlog uit, die eindigt met ballingschap van de republikeinse regering.
  • De leer van het corporatisme vindt in dit decennium veel gehoor. In de katholieke dictaturen van Oostenrijk en Portugal wordt ook begonnen met de invoering van corporatieve structuren. Maar de staat oefent grote invloed uit op de besluitvorming, zodat het experiment nooit goed van de grond komt.
  • In de Sovjet-Unie wordt de Nieuwe Economische Politiek ingevoerd. De gedwongen collectivisatie van de landbouw leidt tot de liquidatie van miljoenen weerspannige boeren. In Oekraïne, de graanschuur van Europa, ontstaat hongersnood (Holodomor).
  • De liquidatie van de Leningradse partijsecretaris Sergej Kirov in 1934 leidt tot een tweede crisis: de Grote Zuivering. Deze zuivering krijgt vorm in 1935 en 1936 en bereikt haar hoogtepunt in 1937 en 1938 bij de Moskouse Processen, waarbij de meeste van de prestalinistische bolsjewistische leiders, meestal op basis van gefabriceerde aanklachten van landverraad en spionage, ter dood worden veroordeeld. Miljoenen Sovjetburgers worden tot jarenlange straffen in de kampen van de Goelag
  • Met het oog op het opdringende fascisme, dat in Duitsland en Italië mede aan de macht heeft kunnen komen door politieke verdeeldheid aan de linkerzijde, besluit de Comintern afstand te nemen van haar oude standpunt dat communistische partijen niet met andere partijen mogen samenwerken. In onder andere Frankrijk en Spanje kan een Volksfront ontstaan en korte tijd regeren.
  • Vele Europese staten bouwen eigen verdedigingslinies. Daarom bouwen de Duitsers in het oosten en het westen van Duitsland een verdedigingslinie, respectievelijk Ostwall en Westwall genoemd.
  • Na de geslaagde Anschluss van maart 1938, waarbij het buitenland passief toekijkt, weet Hitler in september 1938 ook langs diplomatieke weg Sudetenland te verkrijgen via het Verdrag van München. De Duitse druk neemt geenszins af en leidt in maart 1939 tot de ontmanteling van Tsjechoslowakije. Vrijwel tegelijkertijd weet Hitler na een ultimatum het Memelland van Litouwen terug te krijgen. Vanaf maart 1939 lopen de diplomatieke spanningen tussen Duitsland en Polen om de voormalig Duitse gebieden van Danzig en de Corridor op.
  • Uiteindelijk breekt op 1 september 1939 de Tweede Wereldoorlog uit wanneer Duitsland Polen binnenvalt.
Midden-Oosten
  • In Saoedi-Arabië, Koeweit, Irak en Bahrein wordt aardolie gevonden.
  • Onder de dreiging van de Jodenvervolging in nazi-Duitsland en het antisemitisme in Europa trekken duizenden joden naar Palestina. In 1936 breekt een Palestijnse opstand uit tegen deze immigratie onder leiding van de Moefti van Jeruzalem. Hij krijgt ook uit de omringende landen massale steun en knoopt betrekkingen aan met het Hitlerbewind.
  • De Engelsen beperken de immigratie tot enkele duizenden per jaar. Daarom organiseert de joodse organisatie Betar 'illegale' immigratie van Joden naar Palestina. Door Betar kunnen enkele tienduizenden Joden per Betarschip naar Palestina emigreren. Maar zij die in handen vallen van de Britten, worden geïnterneerd in kampen op Cyprus.
  • Irak wordt een zelfstandig koninkrijk, maar verandert al snel in een militaire dictatuur.
Azië
  • In China wordt door de Communistische Partij de Lange Mars gehouden onder leiding van Mao Zedong.
  • Japan bezet Mantsjoerije en roept in 1932 de vazalstaat Mantsjoekwo uit, met aan het hoofd Pu Yi, de ex-keizer van China.
  • Een door Japan in scène gezet incident escaleert in 1937 tot de Tweede Chinees-Japanse Oorlog. De regering van China moet de hoofdstad Nanking verlaten, waarna de Japanners er een slachting aanrichten onder de bevolking. Hoewel de Japanners aanvankelijk grote overwinningen behalen lukt het ze maar niet de eindzege te behalen, mede doordat de Chinese Nationalisten en Communisten hun onderlinge strijd tijdelijk staken.
Kolonies
  • Een rondetafelconferentie in Londen (1931) leidt tot de onafhankelijkheid van vijf dominions: Australië, Canada, Newfoundland, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika. Met de moslims en de hindoes in Brits-Indië wordt in 1935 een moeizaam akkoord bereikt over een federatie, waarbij de maharadja's zich kunnen aansluiten.
  • De Filipijnen verkrijgen in 1935 een grotere status van onafhankelijkheid en worden een Gemenebestland.
  • Italië valt vanuit Italiaans-Somaliland het aangrenzende Abessinië binnen en voegt het keizerrijk toe aan zijn koloniaal bezit. De Volkenbond besluit tot een olieboycot, waarop Italië zijn lidmaatschap opzegt.
Albert I
Astrid
België
  • In België komen de eerste taalwetten tot stand: het openbaar bestuur en het onderwijs zullen in Nederlandstalig gebied ook de Nederlandse taal gebruiken. De frank moet in 1935 devalueren, maar met zijn grondstoffen en productiemiddelen komt het land redelijk door de wereldcrisis.
  • Het Belgische koninklijk huis wordt zwaar getroffen door twee ongelukken. In 1934 verongelukt koning Albert I in de Ardennen, in 1935 de jonge koningin Astrid in Zwitserland.
  • De nieuwe Belgische regering-Van Zeeland verruilt in maart 1936 het bondgenootschap met Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk voor een neutrale koers.
  • Er wordt begonnen met de herbebossing van het Hallerbos.
  • Aanleg van het Albertkanaal, de Sluis van Diepenbeek, en de Sint-Annatunnel onder de Schelde in Antwerpen.
Nederland
  • In Nederland blijkt de grote depressie extra hardnekkig, mede door het krampachtig vasthouden door Colijn c.s. aan de Gouden Standaard. Pas na de Tweede Wereldoorlog zal de Nederlandse economie weer structurele groei vertonen.
  • De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) beleeft met 8% van de stemmen in de Provinciale Statenverkiezingen haar electorale hoogtepunt in 1935. Daarna daalt de aanhang van de partij tot het begin van de oorlog, enerzijds wegens het toenemend radicalisme en antisemitisme in de beweging, maar ook omdat de economie weer een klein beetje aantrekt.
  • Vele grote werken in het Nederlandse landschap herinneren aan de werkverschaffing van de jaren dertig. Werklozen worden ingezet bij de aanleg van grote stadsparken: het Amsterdamse Bos, het Kralingse Bos en het Zuiderpark (Den Haag). Ook De Afsluitdijk, de Wieringermeer (naast ook inzet van vrije arbeiders), het Twentekanaal, het Gelderse Valleikanaal en de Noordoostpolder komen in dit decennium door de werkverschaffing tot stand. In Noord-Brabant wordt de Maasverbetering uitgevoerd naar een ontwerp van ir. Lely.
  • Eenheid door Democratie of voluit Nederlandsche Beweging voor Eenheid door Democratie (EDD), is een Nederlandse buitenparlementaire beweging die zich van 1935 tot 1940 tegen zowel het nationaalsocialisme als het communisme richt. Het motto van de beweging is 'Mussert noch Moskou' – een verwijzing naar de NSB-slogan 'Mussert of Moskou'.
  • Als de nazi’s in 1935 de Neurenberger rassenwetten invoeren (die Joden alle burgerrechten ontnemen) komt een stroom van Joodse vluchtelingen richting Nederland op gang. Om de toevloed in te dammen besluit de regering in 1935 eisen te stellen: alleen bemiddelde Joodse vluchtelingen worden toegelaten. Alle anderen moeten bewijzen dat ze in hun land van herkomst écht gevaar lopen. Dat bewijs is moeilijk te leveren, zodat maar weinig Joden Nederland binnenkomen. De regering is bang dat de toelating van veel Joden het opkomende antisemitisme in de kaart zal spelen.
  • In de aanloop naar de oorlog scherpt Nederland de toelatingseisen nog verder aan. De Joden die nog binnenkomen, komen meestal in Kamp Westerbork terecht, een kamp dat speciaal voor deze vluchtelingen is gebouwd. Wel komen er duizenden joodse kinderen in de kindertransporten uit Duitsland. Zij gaan naar pleeggezinnen in Nederland en Groot-Brittannië.
Suriname
  • Anton de Kom vertrekt op 20 december 1932 met zijn gezin naar Suriname, waar hij op 4 januari 1933 aankomt. Vanaf dat moment houdt het koloniale gezag hem scherp in de gaten. Hij vestigt een adviesbureau op het erf van het huis van zijn ouders. Op 1 februari wordt hij gearresteerd, terwijl hij met een grote groep aanhangers op weg is naar gouverneur Bram Rutgers. Op 7 februari komt een grote menigte bijeen op het Gouvernementsplein (later Oranjeplein). Het gerucht gaat dat De Kom zal worden vrijgelaten. Als de menigte het plein niet wil verlaten, opent de politie het vuur. Er vallen twee doden en 30 gewonden. Deze dag staat sindsdien bekend als Zwarte Dinsdag. Op 10 mei wordt De Kom op een schip naar Nederland gezet. Hij heeft weinig keuze; nog maandenlang vastzitten, of met zijn gezin weer terugkeren naar Nederland. Hij vindt in Nederland geen werk en schrijft verder aan zijn boek Wij slaven van Suriname dat in 1934 verschijnt.
  • Salikin Hardjo levert stevige kritiek op het koloniaal bestuur in Suriname, en met name op de behandeling van de Javanse contractarbeiders.


Stad en land
Verkeer
  • Terwijl in Nederland wordt gewerkt aan de uitvoering van het Rijkswegenplan, reageert Mussolini met de aanleg van autostrada's en Hitler met die van de Autobahn. Nederland begint met een aanpassing van het traject Voorburg-Zoetermeer van Rijksweg 12, en maakt er een Autoweg van.
  • De vormgeving van de automobiel wordt belangrijk. De gemotoriseerde koetsen maken plaats voor elegante en gestroomlijnde snelheidsmonsters. Toonaangevend zijn de ontwerpen van Figoni et Falaschi.
Sociaal-economisch
  • Kruideniers proberen door centrale inkoop de concurrentie aan te gaan met de opkomende grootgrutters. Hun combinaties heten Sperwer (1928), Spar (1932), Centra (1933), VéGé (1938) en VIVO (1942).
  • Ook de land- en tuinbouw wordt zwaar getroffen door de crisis. Door het grotendeels wegvallen van de export en de binnenlandse vraag worden bij de groenteveilingen massaal groenten en fruit doorgedraaid. Voor de onverkoopbare melk wordt een nieuw afzetgebied gevonden: schoolmelk.
  • Werklozen gaan langs de deuren met wat schamele koopwaar, terwijl anderen tweemaal per dag uren in de rij staan voor het "stempellokaal". Ontslagen Chinese zeelieden beginnen met de verkoop van zelfgebakken pindakoekjes (teng-teng). Zo ontstaat de benaming ‘pinda-Chinees’. De overheid denkt niet zo positief over de pindakoekjeshandel en verbiedt deze al na een paar jaar wegens onhygiënische omstandigheden.
  • In Zweden en Nieuw-Zeeland ontstaan vroege versies van de verzorgingsstaat.
Godsdienst
  • Paus Pius XI komt in 1931 met de encycliek Quadragesimo Anno. Daarin neemt de katholieke kerk opnieuw afstand van zowel de klassenstrijd als het op het eigenbelang gerichte liberalisme. Harmonie tussen werkgever en werknemer, tussen boer en landeigenaar moet leiden tot economisch herstel. De encycliek Mit brennender Sorge veroordeelt in 1937 ondubbelzinnig het nationaalsocialisme.
  • In Beauraing (bij Dinant), verschijnt de H. Maagd Maria van 25 november 1932 tot 3 januari 1933 vele malen aan vijf kinderen uit twee gezinnen. Bijna aansluitend heeft een meisje in Banneux acht Mariaverschijningen.
  • In Noord-Brabant en Nederlands-Limburg wordt onder druk van een aantal katholieke organisaties vanaf 1932 in de meeste steden het Carnaval verboden wegens het "zedenloos karakter". Dit leidt tot onrust en zelfs ongeregeldheden, en vanaf 1935 wordt het feest in de meeste gevallen weer vrijgegeven.
Scheep- en Luchtvaart
  • Er ontstaat een uitgebreide dienstregeling van luchtschepen over de Atlantische Oceaan. Luchtschepen staan voor luxe: het interieur is ruim en men heeft door de ramen een goed en uniek uitzicht op wat zich op de grond afspeelt. Maar als in 1937 de Hindenburg bij de landing in New York in brand vliegt, is het tijdperk van de zeppelin ten einde.
  • Amerikaanse vliegtuigbouwers bereiken met hun lichtmetalen toestellen een grote voorsprong op de markt. Met name de Lockheed Elektra en de DC-3 Dakota zijn populair. Ook de KLM stapt over op deze modellen.
  • Een Amerikaanse luchtvaartmaatschappij introduceert in 1930 de stewardess. In 1935 neemt de KLM de eerste stewardessen in dienst.
  • In 1932 vaart de ijsbreker Aleksandr Sibirjakov onder kapitein Vladimir Voronin en expeditieleider Otto Schmidt voor het eerst door de Noordoostelijke Doorvaart (in Rusland Noordelijke Zeeroute genoemd) binnen 1 navigatieperiode, terwijl in 1934 de ijsbreker Fjodor Litke voor het eerst de zeeroute binnen 1 navigatieperiode bevaart in westelijke richting.
Innovatie
  • De massafabricage van cellofaan zorgt voor een grotere beschikbaarheid van voorverpakte voedingsmiddelen. In het laboratorium van DuPont worden onder leiding van Wallace Carothers nieuwe materialen als polyester en nylon ontwikkeld.
  • Chloorfluorkoolwaterstoffen worden ontwikkeld door onder anderen Thomas Midgley en gebruikt als koelmiddel en als drijfgas voor spuitbussen.
  • De diepvriezer wordt ontwikkeld door Amerikaanse ingenieurs. Zij maken de techniek voldoende krachtig om voedingsmiddelen tot de kern in te vriezen. Diepvriesproducten breken snel door in de VS: in 1940 bedraagt het jaarlijks verbruik 200.000 ton
  • Doorbraak van de stofzuiger in modale huisgezinnen in Nederland en België.
  • Persil is het eerste moderne wasmiddel op de Nederlandse (1932) en Belgische (1935) markt.
  • De eerste straten krijgen natriumlampen als straatverlichting.
Media
Sport
  • In 1935 neemt wereldkampioen schaken Aljechin een uitdaging van de Nederlandse kampioen Max Euwe aan. Euwe slaagt erin om aan te tonen dat de voorbereiding van de wereldkampioen niet deugt en weet na 14 partijen de stand op 7-7 te brengen. Euwe wint uiteindelijk de spannende match, die een ongekende schaakkoorts in Nederland teweegbrengt, met 15½-14½. In 1937 wordt een revanchematch gespeeld. Dit keer blijkt Aljechin duidelijk de sterkste. De match, die evenals de vorige als een soort reizend circus door heel Nederland trekt, eindigt uiteindelijk in 15½-9½ voor Aljechin.
Wetenschap
Kunsten
Amusement

Zie verder
Zie de categorie 1930s van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.
Jaren in het decennium 1930-1939

<< · 1930 · 1931 · 1932 · 1933 · 1934 · 1935 · 1936 · 1937 · 1938 · 1939 · >>

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.