Zaibatsu

De oorsprong van de vier grootste vooroorlogse zaibatsu ligt in de 16e eeuw voor Sumitomo, de 17e eeuw voor Mitsui, de 18e eeuw voor Yasuda, en de 19de eeuw voor Mitsubishi. Tijdens de Edo-periode werden deze vier gesteund door de overheid. Zo werden Yasuda en Mitsui officieel verantwoordelijk voor het omwisselen van de in rijst geïnde belastingen in geld. Daarnaast haalde Mitsubishi zijn voordeel uit overheidscontracten inzake transport, voornamelijk van rijst, maar ook van troepen naar het einde van de Edo-periode. Ten slotte, bezat Sumitomo 25% van de licenties die het Bakufu verstrekte voor koperwinning, en kon hierdoor als marktleider op dat gebied worden beschouwd.

Na de Meiji-omwenteling gingen de verschillende zaibatsu zich ook concentreren in andere sectoren. Mitsui en Yasuda concentreerden hun aandacht vooral op het bank –en verzekeringswezen, zo was Mitsui bijvoorbeeld een van de sterke spelers in de oprichting van de Daiichi Kokuritsu Bank. Mitsubishi steunde dan weer verschillende overheidsprojecten zoals de aanleg van het spoorwegennetwerk en legde zich ook toe op de scheepsbouw. Sumitomo raakte in moeilijkheden toen de Meiji-regering haar subsidies introk maar kwam er dankzij de inspanningen van Hirose Giemon, een van de zaakvoerders, weer bovenop en legde zich vanaf dat moment toe op transport en warenhuizen.

Na de Eerste Wereldoorlog konden de zaibatsu-banken hun positie versterken door de Trust Banking Act (1922), die het aantal trust banken sterk reduceerde. De zaibatsu konden hierdoor verschillende bedrijven overnemen, die door de economische malaise sterk waren verzwakt. Na de Crash van Wall Street (1929) kregen de "oude" zaibatsu, vooral Mitsui, zware kritiek te verduren vanuit de antikapitalistische hoek, wat leidde tot de Zaibatsu-hervormingen (財閥の転向、Zaibatsu no Tenkou). De zaibatsu konden het protest bedaren door een deel van hun aandelen publiek te verkopen, en door aan liefdadigheidsactiviteiten te verrichten. Rond deze tijd maakten ook “nieuwe” zaibatsu zoals Nissan en Nitchitsu hun intrede, en begon het leger aan invloed te winnen binnen de bedrijven, maar het bleef wel wantrouwig tegenover de financiële macht van de bedrijven.

In de jaren dertig waren de zaibatsu zich vooral gaan toeleggen op de zware industrie, zoals scheepsbouw, vliegtuigbouw en mijnbouw. Vanaf 1937 werden deze sectoren zwaar belast door de oorlog en werden de zaibatsu gedwongen om kapitaal van buitenaf aan te trekken, en het exclusieve familie-eigenaarschap op te geven. Ze hadden geen andere keuze dan zich om te vormen tot naamloze vennootschappen, en een groot deel van hun aandelen publiek te verkopen.

Na de oorlog zag de SCAP, Douglas MacArthur de zaibatsu als de grootste economische steun van het Japanse leger en besloten van de zaibatsu-ontbinding een van hun prioriteiten te maken in een poging om het land te demilitariseren en te democratiseren. Het naoorlogse economische beleid kwam neer op:

	Encouragement shall be given and favour shown to the development of organizations in labour, industry and agriculture, organized on a democratic basis. Policies shall be favoured which permit a wide distribution of income and of ownership of the means of production and trade. Those forms of economic activity, organization and leadership shall be favoured that are deemed likely to strengthen the peaceful disposition of the Japanese People, and to make it difficult to command or direct economic activity in support of military ends. To this end it shall be the policy of the Supreme Commander: To prohibit the retention in or selection for places of importance in the economic field of individuals who do not direct future Japanese economic effort solely towards peaceful ends To favour a program for the dissolution of the large industrial and banking combinations which have exercised control of a great part of Japan’s trade and industry.
— United States President’s Directive, September 9, 1945

De economische hervormingen moesten als volgt uitgevoerd worden:

• De ontbinding van zaibatsu en andere combinaties van bedrijven zoals kartels, holdings enz.
• Het schrappen van maatregelen die private monopolies promoten.
• De oprichting van een vrije markt.

De eerste stap hiertoe werd gezet door het bevriezen van het kapitaal van achttien zaibatsu-groepen (1946). Vervolgens werden 83 bedrijven, waaronder Mitsui Honsha, Mitsubishi Honsha en Yasuda Hozensha gedwongen om hun aandelen over te dragen aan de Holding Company Liquidation Commission (HCLC), waarna 42 van deze bedrijven werden ontbonden. 56 bestuurders van 10 zaibatsu-families, onder andere van Mitsui, Sumitomo en Yasuda werden gedwongen hun aandelen over te dragen aan de HCLC, en ze kregen door de Act for Termination of Family Control (1948) het verbod opgelegd om nog langer in zaibatsu-gerelateerde ondernemingen te zetelen. De HCLC ging over tot de publieke verkoop van de in beslag genomen aandelen, waardoor het familiale eigenaarschap, een van de hoofdkenmerken van de zaibatsu nu definitief verdween. De bestuurders werden hiervoor gecompenseerd met staatsbonnen, maar door de naoorlogse inflatie was de waarde van deze bonnen sterk gedaald.

Dit ontbindingsprogramma was vooral gericht tegen Mitsui Bussan en Mitsubishi Trading Company. Dit is waarschijnlijk te wijten aan de centrale rol die ze in hun zaibatsu hadden gespeeld, hun sterke positie op de wereldmarkt die zou hebben bijgedragen aan de Japanse militaire uitbreiding, maar ook omdat ze de maatregelen van de geallieerden probeerden te ontwijken, waardoor SCAP deze bedrijven als voorbeeld wilde stellen. De bedrijven werden ontbonden in tweehonderd kleinere ondernemingen, en hun managers werden verboden om nieuwe ondernemingen op te richten, of om samen voor hetzelfde bedrijf te gaan werken. De zaibatsu-banken werden echter niet ontbonden.

In juli 1947 werd, onder toezicht van de geallieerden, de "Act Concerning Prohibition of Private Monopoly and Maintenance of Fair Trade" opgesteld, gebaseerd op het Amerikaanse systeem (voornamelijk de Sherman Act en de Clayton Act). Het doel hiervan was het promoten van de vrije markt, ondernemersinitiatieven stimuleren, en de ontwikkeling van de nationale economie in het belang van de consumenten bevorderen. De voornaamste bepalingen van de nieuwe wet waren:

• verbod op privé-monopolisering
• verbod op het onredelijk belemmeren van handel
• verbod op unfaire concurrentiemethodes
• toestemming was vereist voor overnames, fusies, en grote internationale contracten

Een belangrijke uitzondering hierop waren echter spoorwegmaatschappijen, elektriciteitsmaatschappijen en natuurlijke monopolies. Als controleorgaan werd de Fair Trade Commission aangesteld (FTC), die onafhankelijk van de regering zijn gezag en controle kon uitoefenen.

Een belangrijke opmerking die hierbij gemaakt moet worden is dat deze toch wel plotse ontbinding kansen creëerde voor nieuwe ondernemingen. Enkele voorbeelden van zulke bedrijven die nu grote spelers zijn op de internationale markt zijn Sony, Panasonic en Honda.

Het verbod voor de zaibatsu-managers om nieuwe ondernemingen op te richten of om de naam van hun zaibatsu te begrijpen werd al vanaf het begin verwaarloosd. Verschillende ex-managers stapten gewoon over naar andere ex-zaibatsu-bedrijven, of startten enkele jaren later een nieuw bedrijf onder de oude naam op.

Toen de Verenigde Staten vanaf 1948 het beleid ten opzichte van Japan begonnen te veranderen om de economische heropbouw van het land te bespoedigen, konden er wijzigingen in bovenstaande wet worden aangebracht:

• 1949: bedrijven kregen toestemming om aandelen in andere ondernemingen te kopen, zolang dit de concurrentie niet belemmerde. Het goedkeuringssysteem inzake fusies en internationale contracten werd versoepeld.
• 1953: Onder invloed van de West-Duitse Bill Against Restraint of Competition, begon de industrie te lobbyen voor een verdere versoepeling van de Antimonopolie wet, die het toestond om in tijden van depressie bepaalde kartels toe te staan. Hierdoor werden veel van de preventieve maatregelen wat betrof restrictieve handelsactiviteiten uit de wet gehaald. De FTC trad ook minder streng op in gevallen van overtredingen.