Tramlijn Amsterdam - Haarlem - Zandvoort

'Boedapester'-tramstel passeert de Langebrug te Haarlem op weg naar Amsterdam, 1953.

De tramlijn tussen Haarlem en Zandvoort werd aangelegd door de Eerste Nederlandsche Electrische Tram-Maatschappij (ENET) en de lijn tussen Haarlem en Amsterdam door de Electrische Spoorweg-Maatschappij (ESM), die ondanks de naam een trambedrijf was. De lijn was vanaf het begin geëlektrificeerd met een bovenleidingspanning van 550 à 650 volt gelijkstroom. Het in 1899 geopende gedeelte tussen Haarlem en Zandvoort was de eerste tramlijn met elektrische tractie in Nederland.

De ESM kreeg in 1902 concessie voor de lijn Haarlem – Sloterdijk – Amsterdam. Speciaal hiervoor werd er een dijk aangelegd van de buurtschap de Baarsjes naar het dorp Sloterdijk dwars door de weilanden. De oude Tolbrug over de Kostverlorenvaart werd voor rekening van de ESM door de gemeente Amsterdam vervangen door de nieuwe Wiegbrug. De lijn werd officieel geopend op 4 oktober 1904, maar de normale dienst ging van start op 6 oktober 1904. Plannen om de tram in Zandvoort tot vlak bij het strand te verlengen langs het Kerkplein en door de Kerkstraat naar de Strandweg zijn door tegenstand van de middenstand nooit uitgevoerd.[1] De ESM had in Amsterdam de grond aan weerszijden van de trambaan opgekocht. Kort na de opening van de tramlijn werd begonnen met het bebouwen van deze gronden, zodat de ESM haar eigen tram veel extra passagiers bezorgde. In 1908 werd langs de trambaan de Admiraal de Ruijterweg aangelegd.

Op 1 september 1913 werd een korttrajectdienst Sloterdijk – Amsterdam Spuistraat ingesteld, aanvankelijk alleen in de spitsuren, maar vanaf 1919 de hele dag. In 1921 werd het door de annexatie van de gemeente Sloten een Amsterdamse lokaaldienst die begon op het emplacement Sloterdijk waar het een eigen spoor had en bediende alle haltes tot de Spuistraat, dit in tegenstelling tot de doorgaande trams die toen enkele haltes oversloegen. De remiseroute naar Haarlem was langer dan de gehele eigen route.

Van 1924 tot de opheffing in 1957 werd de tramlijn geëxploiteerd door de Noord-Zuid-Hollandsche Tramweg-Maatschappij (NZHTM) (bekend als NZH), die een groot tramnet tussen Scheveningen en Volendam exploiteerde (zie: Blauwe Tram). In 1946 nam de ESM de exploitatie weer zelf ter hand, maar zij veranderde nog in datzelfde jaar haar naam in Noord-Zuid-Hollandse Vervoer Maatschappij (NZHVM), zodat de vertrouwde afkorting NZH gehandhaafd kon blijven.

De lijn werd aangelegd in meterspoor, omdat de in 1899 geopende tramlijn Haarlem – Zandvoort van de Eerste Nederlandsche Electrische Tram-Maatschappij (ENET) al in die spoorwijdte was uitgevoerd. Vanaf 1904 ging deze lijn op in de voortaan doorgaand geëxploiteerde tramlijn Amsterdam – Zandvoort. Door de smallere spoorwijdte moest op het lijngedeelte dat samenliep met de Gemeentetram Amsterdam het spoor drierailig worden uitgevoerd: meterspoor voor de Haarlemse tram en normaalspoor voor de stadstram. Het traject in de De Clercqstraat tussen de Bilderdijkstraat en de Wiegbrug werd in 1904 direct als drierailig straatspoor aangelegd, maar pas in 1927 als zodanig in gebruik genomen, met overloopwissels in beide spoorwijdten. In 1927 werd ook het smalspoor-veldspoor tussen de Wiegbrug en de Krommert vervangen door drierailig straatspoor. Er is al vroeg gedacht aan verbouwing van de lijn tot normaalspoor, maar deze plannen zijn nooit uitgevoerd. De dwarsliggers onder het spoor op de Haarlemmerweg waren na spoorvernieuwing langer dan voor meterspoor noodzakelijk. Voor het door Beijnes in 1918 gebouwde trammaterieel waren zelfs normaalsporige draaistellen meegeleverd, maar die zijn niet gebruikt en werden door de NZH onder een aantal aanhangrijtuigen van de lijnen Leiden – Noordwijk / Katwijk geplaatst.

Boedapester stuurstandrijtuig NZH B412 in het museum te Haarlem

Het interieur van de NZH B412

Motorwagen A37

De belangrijkste tramtypen op deze lijn waren de in 1904 gebouwde 'Métallurgiques' (serie A1), de in 1918 gebouwde 'Beijnes' motorwagens (serie A251) met bijbehorende bijwagens (serie B251) en de 'Boedapester' tramstellen uit 1924 (serie A451 en B451). In Hamburg kocht de maatschappij zes afgedankte bijwagens, die als B65-B70 dienst deden, aangeduid met 'Hamburgers'. De meeste tramstellen reden in combinaties van een of meer motor- en bijwagens. Vanaf de jaren twintig had zo'n tramstel stuurstanden aan beide uiteinden, zodat aan de kopeindpunten niet omgerangeerd behoefde te worden. Bij de oudere trams reden de bijwagens in het midden van een tramstel (volgorde A-B-A of A-A-B-A in treinschakeling). Bij de Boedapesters waren dit juist de motorwagens (B-A-B in trek-duwformatie), waarbij de bijwagens van een stuurstand waren voorzien. Voor de lokaaldienst in Amsterdam tussen de Spuistraat en Sloterdijk werden vooral losse motorwagens ingezet, die wegens hun aanvankelijk groene kleur, de grote koplampen en hun schommelende gang in de volksmond bekendstonden als de Kikker.

Amsterdam (Spui / Spuistraat) – Sloterdijk – Halfweg – Vinkebrug – Liedebrug / Haarlemmerliede – Haarlem – Aerdenhout – Bentveld – Zandvoort (Tramstation; aan het huidige Louis Davidsplein). Lengte van de tramlijn: 28 kilometer. De trams legden deze afstand af in circa 60 minuten.

De trams Amsterdam – Haarlem – Zandvoort stopten aan de volgende haltes (1957), maar niet alle haltes werden door alle trams aangedaan volgens dienstregeling:

• Amsterdam: Spuistraat – Paleisstraat – Westermarkt – Marnixstraat (Rozengracht) – Bilderdijkstraat – De Krommert (Reynier Claeszenstraat) – Bos en Lommerweg – Sloterdijk – Burgemeester De Vlugtlaan (vroeger Uitweg 'Bark') – Abraham Kuyperlaan (vroeger Groeneweg) - Kruithuis (Veenderij Eendracht).
• Halfweg: Halfweg (Dr. Baumannplein).
• Vinkebrug: Vinkebrug.
• Haarlemmerliede: Liedebrug.
• Haarlem: Amsterdamsevaart t.h.v. Nagtzaamstraat - Lange Herenvest – Kampervest – Tempeliersstraat – Schouwtjesbrug – Leidsche Vaart.
• Aerdenhout: Aerdenhout (Nicolaas Beetslaan) – Mr. Enschedeweg.
• Bentveld: Bentveld – Westerduinweg – Waterleiding.
• Zandvoort: Golfclub – Huis in de Duinen – Kostverloren – Tramstation (tegenwoordig Louis Davidsstraat).

Doorgaans reed de tram Amsterdam – Zandvoort in een frequentie van 20 minuten. De lokaaldienst Amsterdam – Sloterdijk had een hogere frequentie (7,5 à 10 minuten) maar reed bijna altijd met losse motorwagens. In de spits reden extra trams Haarlem Leidsevaart – Amsterdam, zodat op dat traject een 10-minutendienst ontstond. Op het traject Halfweg – Amsterdam werd 's morgens een extra spitstram ingezet. Op dagen met gunstig strandweer reden extra trams naar Zandvoort.

1947 (met een extreem strenge winter, gevolgd door een lange, zeer hete zomer) was het meest succesvolle jaar in de geschiedenis van de tramlijn. Dat jaar werden gemiddeld 24.000 passagiers per dag vervoerd (exclusief de lokaaldienst Amsterdam – Sloterdijk). Als dochteronderneming van de NS ging de NZH na de bevrijding met voortvarendheid over tot het omzetten van haar tramnet in autobusexploitatie. Toch wilde zij deze drukke lijn wel degelijk handhaven en moderniseren.

Daartoe was ook nieuw materieel noodzakelijk en werd een zesassige gelede tram ontworpen gebaseerd op de succesvolle serie A600. Dit plan kwam echter niet verder dan de tekentafel maar was wel al tot in detail uitgewerkt met een schaalmodel.

Gevelsteen in de Tempeliersstraat in Haarlem.

Drierailig tramspoor op de Rozengracht bij de Nassaukade. Na de spoorvernieuwing in november 2017 keerde de derde rail die herinnert aan de vroegere tramlijn Amsterdam - Haarlem - Zandvoort weer terug. Foto: Erik Swierstra.

De gemeente Amsterdam zag echter de lange trams als obstakels in het verkeer en weigerde de concessie, die afliep op 6 oktober 1954, te verlengen. Nog wel is gestudeerd op alternatieve routes door Amsterdam. De gemeente stelde een route voor waarbij de tram tot Amsterdam Centraal parallel zou blijven lopen aan de spoorbaan. NZH verwierp dit alternatief, omdat daarmee de verbinding met het centrum van Amsterdam zou komen te vervallen. De NZH nam nog wel genoegen met een route via de Willem de Zwijgerlaan en de Nassaukade tot in de buurt van het Leidseplein, maar daar had Amsterdam, dat de lange trams graag de stad uit wilde hebben, weer geen oren naar en het plan tot modernisering verdween van tafel en er werd alsnog tot opheffing besloten.

In 1953 werd de halte Uitweg hernoemd in de Burgemeester de Vlugtlaan en in 1955 halte Groeneweg in de Abraham Kuyperlaan. De lokaaldienst naar Sloterdijk werd op 6 oktober 1954, precies 50 jaar na het begin van de concessie, vervangen door een bus 14 van het GVB, die echter voorlopig nog niet over de Admiraal de Ruijterweg kon rijden maar door de Bestevâerstraat in verband met de nog aanwezige trambaan en vanaf de Spuistraat verder naar het Centraalstation werd gevoerd. De tram naar Zandvoort bleef echter voorlopig nog rijden zij het bij "gedogen" door Amsterdam. Een aantal omstandigheden stonden een snelle verbussing in de weg. Zo waren de wegen rondom het in 1958 omhoog te brengen Station Heemstede-Aerdenhout nog niet gereed waardoor er geen vlotte doorstroming zou zijn. Ook had de NZH nog onvoldoende nieuwe bussen en chauffeurs tot de beschikking.

Binnen Amsterdam (tot Sloterdijk) was voortaan geen lokaal vervoer meer toegestaan en men werd verwezen naar het GVB. Wel was lokaal vervoer toegestaan naar de halten in Slotermeer en Geuzenveld. Om de reizigers uit Amsterdam-West een alternatief te bieden voor de tram werd in 1956 station Sloterdijk geopend. Korte tijd had Sloterdijk zowel een tram- als treinverbinding met Zandvoort.

Vanaf 1 april 1957 mochten er geen vierwagentrams meer worden ingezet en werden enkele spitsdiensten reeds vervangen door bussen, die echter wel naar de Spuistraat mochten doorrijden. Op 1 juli 1957 werden richtingaanwijzers ook op trams verplicht.[2] De NZH kreeg echter voor de resterende twee maanden ontheffing maar de conducteur diende bij het afslaan van de tram voortaan een richtingbord naar buiten te steken.

Voor de tramdienst naar Zandvoort werd uiteindelijk nog uitstel verkregen tot en met 31 augustus 1957 zodat in het drukke badseizoen de dienst nog met trams kon worden gereden. Voorts werd de NZH in de gelegenheid gesteld de verbussing goed voor te bereiden (o.a. bestelling van een groot aantal Leyland-Werkspoor-bussen).

Op 31 augustus 1957 werd onder grote publieke belangstelling de laatste ritten gemaakt. Het publiek zong een speciaal geschreven lied "Requiem voor de blauwe" (met het refrein "Trem trem trem trem, wij leven in memoria") bij het laatste vertrek vanuit de Tempeliersstraat in Haarlem naar Amsterdam. Door de enorme drukte was het afscheid rumoerig en hebben daardoor niet alle trams hun laatste rit kunnen afmaken. Pas diep in de nacht arriveerde de laatste tram in de remise aan de Leidsevaart. De volgende dag vonden tussen Haarlem en Zandvoort nog enkele afscheidsritten voor genodigden plaats. Bij de latere opheffingen in 1960 en 1961 had de NZH onaangekondigd de dienst één of twee dagen eerder beëindigd dan officieel was aangekondigd om rumoer te voorkomen.

Binnen enkele maanden restte van het trambedrijf (bijna) niets meer.

De tram werd vervangen door buslijn 80 die in tegenstelling tot de tram dus een lijnnummer kreeg. Aanvankelijk reden op elke dienst drie bussen. De buslijn reed echter niet meer naar de Spuistraat, maar kreeg een eindpunt op het busstation op de Appeltjesmarkt aan de Marnixstraat. De huidige lijn van Connexxion (Zandvoort Louis Davidsplein – Amsterdam Marnixstraat) volgt in grote lijnen dezelfde route als indertijd de Blauwe Tram, maar rijdt in Zandvoort en Bentveld over de gewone weg daar waar de tram een vrije baan door de duinen had. In Haarlem rijdt de lijn buiten het centrum om en in Amsterdam via de Slotermeer en de Willem de Zwijgerlaan in plaats van via Sloterdijk.

Motorwagen A37 in de voormalige NZH-remise aan de Leidsevaart

De remise van de tram was sinds 1899 gelegen aan de Leidsevaart te Haarlem en werd in 1904 fors uitgebreid. Na de opheffing van de tram in 1957 bleef het grondig verbouwde complex in gebruik als busgarage van de NZH, tegenwoordig Connexxion. Het NZH Vervoer Museum bleef tot 2015 aan de Leidsevaart, waarna het werd verplaatst naar de Waarderpolder bij Haarlem. Het bezit de enige motorwagen (A37) van het oorspronkelijke trammaterieel uit 1899 die bewaard is gebleven, en tevens een Métallurgique motorwagen (A14) van het trammaterieel uit 1904 en een "Boedapester" stuurstandrijtuig (B412 uit 1924) dat als B464 van 1933 tot 1957 op deze lijn heeft gereden. In de Tempeliersstraat in Haarlem zijn nog steeds een aantal muurrozetten van de bovenleiding aanwezig. Ook bevindt zich daar een gevelsteen die herinnert aan de tram.

• De geschiedenis van de blauwe tram, J.F.Smit Kluwer 1978 ISBN 90 201 1071 3
• H.J.A. Duparc: Het trambedrijf van de NZH, Tussen Spui en Zandvoorts Strand, 1899-1957. Schuyt & Co, Haarlem, 1995. ISBN 90-6097-388-7.
• Dick van der Spek: NZH-Railatlas, Van Scheveningen tot Volendam en Alkmaar, In kaart, woord en beeld, 1881-1961. Schuyt & Co, Haarlem, 1997. ISBN 90-6097-432-8.
• Willem van der Ham: Tot gerief van de reiziger, vier eeuwen Amsterdam – Haarlem. SDU, Den Haag, 1989. ISBN 90-12-06312-4
• Jaap Evert Abrahamse, Menne Kosian, Erik Schmitz: Tussen Haarlemmerpoort en Halfweg, Historische atlas van de Brettenzone in Amsterdam. THOTH, Bussum, 2010. ISBN 978-90-6868-515-2

• Lijst van verbindingen tussen Amsterdam en Haarlem

• Geheugen van West: De tramlijn Amsterdam – Haarlem in West
• De NZH en de Admiraal de Ruijterweg
• De Haarlemse Tram, in Amsterdams perspectief
• Oud Zandvoort, de Blauwe Tram
• Zandvoort vroeger, de Blauwe Tram
• NZH Vervoermuseum, Haarlem
• De Haarlemse Tram op de Beeldbank Amsterdam
• De Haarlemse Tram op Flickr.com
• Film: De laatste rit van de blauwe tram van Amsterdam naar Zandvoort, in de volksmond De Haarlemse Kikker genoemd, vertrekkend vanuit de Spuistraat en via de Raadhuisstraat en de Rozengracht rijdend richting Haarlem, met als eindbestemming Zandvoort; 1957
• Film: Blauwe Tram van Amsterdam naar Zandvoort
• Film: Laatste rit Amsterdam Zandvoort 31-8-1957

Zie de categorie Tramlijn Amsterdam - Haarlem - Zandvoort van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.