Michail Gorbatsjov

Gorbatsjov werd geboren in Kraj Stavropol in een boerenfamilie en werkte aanvankelijk als een oogstmedewerker in verschillende collectieve boerderijen. In de jaren 50 ging hij rechten studeren aan de staatsuniversiteit van Moskou waar hij in 1955 afstudeerde. Tijdens zijn studie werd hij partijlid en was hier ook zeer actief. In 1970 werd hij eerste secretaris van de communistische partij in Stavropol Kraikom, algemeen eerste secretaris van de Opperste Sovjet in 1974, en werd ten slotte lid van het Politburo in 1979. Na de dood van Konstantin Tsjernenko in 1985 werd hij benoemd tot algemeen leider van het Politburo en was daarmee de nieuwe machthebber van het land.

Gorbatsjov kwam aan de macht in een periode waarin de Sovjet-Unie een diepe malaise doormaakte. Het land was gewikkeld in een uitzichtloze strijd in Afghanistan, de militaire uitgaven waren enorm hoog, binnenlands dreigden onlusten wegens de slechte economische situatie. Aan alles wat de burgers nodig hadden voor het dagelijkse leven was gebrek, er was een enorm overheidstekort. De industrie was sterk verouderd en het morele gezag van de partij was tot het nulpunt gedaald. Bovendien was de VS onder leiding van Ronald Reagan de Sovjet-Unie militair voorbijgestreefd en bouwde zijn koppositie steeds verder uit.

Gorbatsjov in 1986 bij de Berlijnse Muur

Gorbatsjov zag in dat het niet langer door kon gaan en dat er een ineenstorting van het land stond aan te komen. Om de Sovjet-Unie en het communisme in leven te houden waren hervormingen onvermijdelijk geworden. De kernramp van Tsjernobyl, die veel van de toenmalige problemen duidelijk naar boven bracht, werkte als een katalysator. Zijn voorganger Joeri Andropov, die hem naar Moskou gehaald had, wilde al veranderingen doorvoeren maar was te vaak ziek om hiermee een begin te maken. Konstantin Tsjernenko die Andropov opvolgde was eveneens te ziek om veel uit te richten. Gorbatsjov besloot het roer om te gooien. Hij verwachtte dat door de mensen meer eigen initiatief te geven ze economisch meer welvaart zouden genereren zodat de staat als geheel er beter van zou worden. Hierbij heeft hij waarschijnlijk de volksrepubliek China als inspiratiebron gebruikt waar na de dood van Mao Zedong de economische teugels waren gevierd waarbij het land erop vooruit was gegaan.

Gorbatsjov (rechts) met Reagan in 1985

Gorbatsjov regeerde met als motto de leuzen 'uskorenie' (economische intensivering), 'glasnost' (openheid) en 'perestrojka' (hervorming) en voerde in het buitenlands beleid 'het nieuwe denken' in. Voorzichtig liet Gorbatsjov de teugels vieren. Vele zuiveringsronden in het partijapparaat zetten de meeste 'hardliners' buitenspel terwijl meer hervormingsgezinden hun plaatsen innamen. Verbaasd zagen zowel het binnen- als het buitenland aarzelend en wat later een storm van veranderingen door het gammele Sovjetrijk trekken. Met het Westen werden steeds verdergaande verdragen ter ontspanning van de wereldpolitiek gesloten. Maar een minder gewenst resultaat, althans voor de communistische partij, was dat het latente nationalisme in de deelstaten van de unie opkwam.

Naar later bleek had Gorbatsjov hiermee krachten losgemaakt die hij al snel zelf niet meer onder controle had. De partijbazen in de deelstaten, die hun kaarten op het oprukkende nationalisme begonnen te zetten, begonnen zich al snel steeds onafhankelijker van het centrale gezag in Moskou op te stellen. Ondanks zijn (late) pogingen om nog met harde hand de onafhankelijkheidsbewegingen in de verschillende republieken (met name de Baltische) de kop in te drukken was er een proces op gang gekomen dat niet meer te stoppen was; behalve misschien met een massaal en nietsontziend ingrijpen van het leger. Maar door de voorgaande ontslagrondes van hardliners, die niet alleen in de communistische partij hadden plaatsgevonden maar ook in het leger, waren grote delen van de strijdkrachten ook hervormingsgezind geworden en volgden niet meer blindelings bevelen van het politbureau op.

Daaruit blijkt dat er een belangrijk verschil tussen Gorbatsjovs beleid en het Chinese beleid was. Gorbatsjov had naast de economische vrijheid ook de restricties op vrije meningsuiting en discussie over het politieke beleid van de partij verruimd. In China echter was deze politieke vrijheid in het geheel niet verruimd. De Chinese communistische partij blijft tot op heden andersdenkenden, die naast economische vrijheid ook meer democratie en interne discussie verlangen, hard aanpakken en opsluiten. Nationalistische neigingen van de vele deelvolkeren in China worden eveneens hardhandig onderdrukt. Dat bleek ook in de zomer van 1989 bij het Tiananmen-protest van meer dan 200.000 Chinezen voor meer politieke vrijheid op het Plein van de Hemelse Vrede in Peking dat meedogenloos en zeer bloedig werd neergeslagen.

In augustus 1991 probeerden communisten van de oude garde de steeds meer uit de hand lopende gevolgen van Gorbatsjovs beleid nog terug te draaien met een couppoging, maar deze mislukte en maakte de weg vrij voor de opkomst van Boris Jeltsin, de pasverkozen president van de Russische Federatie, die prominent optrad tijdens deze gebeurtenissen. Gorbatsjov werd weer hersteld als leider van de Sovjet-Unie, maar hij werd nu totaal overvleugeld door Boris Jeltsin. In snel tempo verklaarden praktisch alle deelrepublieken van de Unie zich onafhankelijk en achter Gorbatsjovs rug om werd het GOS opgericht, dat in de plaats van de oude Sovjet-Unie kwam. Het GOS was in werkelijkheid een zeer losse overkoepelende organisatie die geen werkelijke macht heeft. De eigenlijke macht kwam te liggen bij de voormalige deelrepublieken en met name bij Jeltsin, de president van Rusland. De Sovjet-Unie werd in december 1991 officieel opgeheven en daarmee was Gorbatsjovs rol uitgespeeld.

Gorbatsjov genoot in het buitenland een grote mate van populariteit en was de eerste en enige Sovjetleider die bij het Amerikaanse publiek populairder was dan de eigen president. In eigen land was hij daarentegen impopulair.[2] Hem wordt verweten dat hij Ruslands status als wereldmacht heeft verkwanseld en zijn volk economische ellende en hongersnood heeft gebracht. Toen hij zich in 1996 kandidaat stelde voor het presidentschap van Rusland, kreeg hij slechts 0,5% van de stemmen.

Joe Biden stelt Gorbatsjov voor aan de nieuwe Amerikaanse president Barack Obama (Vice President's Office, West Wing White House, Washington DC; 20 maart 2009)

Als ex-president wordt hij vaak uitgenodigd als spreker in het westen. Zo opende hij op 13 december 2003 een tentoonstelling van Russische schilderkunst in het Groninger Museum. Op 1 oktober 2008 maakte Gorbatsjov bekend in samenwerking met Alexander Lebedev een nieuwe partij te stichten. De partij zou Onafhankelijke Democratische Partij gaan heten. Na deze aankondiging is er niet veel vernomen van deze partij.

Gorbatsjov heeft Vladimir Poetin geprezen voor de stabilisatie van Rusland na de woelige jaren als gevolg van de val van de Sovjet-Unie. Gaandeweg kwam er echter meer kritiek. In december 2011 liet Gorbatsjov, via een videoboodschap, van zich horen bij de grootschalige protesten tegen de uitslag van de Russische parlementsverkiezingen eerder die maand, die dankzij fraude zouden zijn gewonnen door Verenigd Rusland, de partij van premier Poetin. Ook wees hij in een radio-interview deelname van Poetin aan de presidentsverkiezingen van 2012 af. Maar ook het Westen werd bekritiseerd: op 8 november 2014, bij de herdenking van de 25e verjaardag van de val van de Berlijnse Muur, verweet Gorbatsjov de VS en andere westerse landen het niet nakomen van afspraken die na de omwentelingen van 1989 waren gemaakt en het profiteren van het op dat moment verzwakte Rusland.

In 2019 heeft Gorbatjov een interview gehouden met BBC-news.[3] Hier werd hem gevraagd waar hij stond in het conflict tussen Rusland en het westen, hij zegt dat de bron van dit gevoel van onveiligheid vooral komt van de nucleaire wapen en vindt ook dat deze vernietigd moeten worden om ons en onze planeet te redden. Het wordt hem ook gevraagd of dit conflict zal lijken op de koude oorlog waarop hij antwoord: 'Koud, maar nog steeds een oorlog.'

1990: Four Freedoms Award Freedom Medal

• Op 21 november 2006 onderging Gorbatsjov in München een operatie aan zijn rechterhalsslagader.
• Gorbatsjov is lid van de Club van Madrid en erelid van de Club van Rome en de Club van Boedapest.
• Gorbatsjov valt op door een grote wijnvlek op zijn voorhoofd.
• Michail Gorbatsjov was drager van het Ereteken van de Sovjet-Unie.

• William Taubman - Gorbatsjov. Zijn leven en tijdperk, uitg. Hollands Diep, Amsterdam, 2017, ISBN 9789048830169

Zie ook: Portaal Communisme

• (en) (ru) Officiële website

Zie de categorie Michail Gorbatsjov van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

	Leiders van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie
Vladimir Lenin · Jozef Stalin · Nikita Chroesjtsjov · Leonid Brezjnev · Joeri Andropov · Konstantin Tsjernenko · Michail Gorbatsjov