Alphen aan den Rijn (plaats)

In de Romeinse tijd was de loop van de Rijn in de Lage Landen decennia lang een zwaar bevochten grensgebied waar veel legereenheden waren gestationeerd. In het jaar 12 na Chr. accepteerde generaal Tiberius, later keizer, de zuidelijke oever van de Rijn als noordelijke grens van het Romeinse Rijk (Limes) en vanaf de regering van de Romeinse keizer Caligula (37-41 na Chr.) werden langs de Rijn versterkte legerplaatsen met burgernederzettingen gebouwd om deze grens te consolideren.[3][4][5] De eerste burgers waren deels afkomstig uit door de Romeinen verslagen stammen, deels waren het Germanen die hun voordeel zagen in samenwerking met de nieuwe heersers.[6]

Op de plek waar nu het nieuwgebouwde centrum van Alphen aan den Rijn Hoge Zijde is, tegenover de monding van riviertje de Aar in de Rijn, stond verdedigingsfort (Latijn: castellum) Albaniana, met manschapsbarakken, werkplaatsen (fabrica), haardplaatsen, graanschuur, badhuis, straten, waterputten, grachten, wachttorens, verdedigingswal, rivierbeschoeiing en kades. De bouw moet zijn begonnen in het jaar 40, waarmee het een van de oudste Romeinse forten aan de Rijn was.

Bij kleinere archeologische opgravingen in de periode 1953 tot 1998 onder leiding van archeologen en bij grootschalige opgravingen in 2001 en 2002 door de Radboud Universiteit, gefinancieerd door gemeente, provincie en het rijk, zijn duizenden grondsporen en tienduizenden, vaak kleine, objecten uit die tijd gevonden die samen het archeologische verhaal van Albaniana vertellen. Een van de belangrijkste zijn brokstukken van een kalkstenen plaat met inscriptie uit de stenen hoofdpoort.[7][8] De Romeinen bouwden waarschijnlijk de eerste brug over de Oude Rijn en ze legden tussen Maas en Oude Rijn (tussen Alphen en Leiden) het Kanaal van Corbula aan.

In het tot de gemeente Alphen horende dorp Zwammerdam zijn bij archeologische opgravingen door de Universiteit van Amsterdam tussen 1968-1971 uitgebreide resten van de Romeinse nederzetting Nigrum Pullum gevonden.[9] Bij opgravingen tussen 1971-1974 zijn deels intacte resten van zes verschillende soorten schepen uit de 2e eeuw na Chr. blootgelegd, een unieke archeologische vondst.[10]

De nieuwe bewoners hadden nieuwe behoeften en zo ontwikkelde zich in en bij de Romeinse nederzettingen landbouw, handel en nijverheid. Romeinse technieken om gebouwen op terpen te bouwen, zich met dammen te beschermen tegen het water van rivieren, dakpannen en stenen in ovens te bakken, grote schepen van hout te bouwen enzovoort werden overgenomen. Albaniana groeide langzaam uit tot een handelscentrum in de regio. Germaanse aanvallen maakten daar omstreeks 270 na Chr. een einde aan.

Na veel strubbelingen en problemen met overstromingen, vooral in Utrecht en Leiden, werd de Oude Rijn in 1122 bij Wijk bij Duurstede afgedamd. De aftakking die eerst als 'Lek' begon werd de hoofdstroom van de rivier. Sindsdien trad de Oude Rijn niet meer buiten zijn oevers.

In 1250 is sprake van het Hof van Alfen gelegen aan de zuidelijke oever van de Molenvliet vlakbij waar deze in de Rijn uitmondt. Een buitenplaats met een kasteel. Deze is in het bezit van de Graven van Holland, verworven van de Bisschop van Utrecht. De huidige Hoflaan herinnert hier nog aan. In 1273 wordt een pastoor benoemd en op de resten van het castellum wordt een kerkje gebouwd, gewijd aan Bonifacius. In 1474 verschijnen in de grote polder of Kerkpolder (nu Kerk en Zanen) de eerste watermolens. In 1494 ontvangt Jacob Coppier van Kalslagen het recht van Ambachtsheer over de heerlijkheden Hof van Alfen en Rietveld met het recht als bestuurder namens de graaf belastingen te heffen en ambten te benoemen.

In 1514 telt Alphen ongeveer 400 inwoners, middelen van bestaan zijn rietsnijden, turfsteken en het boerenbedrijf. Een eeuw later verschijnt in de Hoorn aan de Rijn de eerste dakpannen- en steenfabriek.[11]

In de 17e eeuw kwam Alphen tot bloei. Op 16 september 1589 gaven Schout en Ambachtsbewaarders van Alphen en Oudshoorn de opdracht een brug te leggen over de Oude Rijn.[12] De Oude Rijn wordt uitgediept, het Aarkanaal wordt gegraven en in 1664 komt het jaagpad tussen Utrecht en Leiden langs de noordoever van de Oude Rijn gereed, waarlangs met mensen of paarden trekschuiten kunnen worden voortgetrokken voor het tranport van goederen en mensen. Middelen van bestaan zijn scheepstimmerwerven, steen- en pannenbakkerijen, pijpenbakkerijen, kalkbranderijen, hennepkweek, turfsteek, lijnbanen, zaagmolens en handel in vee en zuivelproducten.

Vanaf de 18e eeuw is overgeleverd dat er meerdere Buitenplaatsen langs de Rijn zijn gebouwd, luxueuze hofsteden voor rijke burgers uit Rotterdam, Amsterdam en Den Haag, meestal zelfverzorgend met kwekerij en kleindierenhouderij, waaronder Brittenrust, Buitenstein en Rust van Onrust.[13][14]

In de 18e eeuw werd de heerlijkheid een pleisterplaats voor postrijders en handelsverkeer over land en water. Er komt een postkantoor. Rond 1900 hebben Alphen, Oudshoorn en Aarlanderveen circa 6000 inwoners.

Luchtfoto van Alphen aan den Rijn voor de Tweede Wereldoorlog (tussen 1920 en 1940).

In 1918 wordt de gemeente Alphen aan den Rijn gevormd. Toen werden de kleinere gemeenten Alphen, Aarlanderveen en Oudshoorn samengevoegd. In 1964 werd de gemeente uitgebreid met een deel van Zwammerdam, in 2014 met Boskoop

Alphense hefbrug

Het wapen van Alphen aan den Rijn is toegekend op 8 mei 1918. Het bestaat uit een zwarte achtpuntige ster op een wit wapenschild. Boven op het schild staat een gouden kroon. Het schild wordt vastgehouden door twee gouden leeuwen. Het wapen was oorspronkelijk van de familie Van Alphen, een tak van de familie Van Kralingen. Ene Dirk van Cralingen (geboren voor 1189) had goederen in de buurt van Alphen en noemde zich nadien Van Alphen.

De opvallende Alphense hefbrug bij de Gouwesluis over de Gouwe werd eind jaren dertig gebouwd. De Gouwe werd verbreed om de scheepvaartverbinding tussen Amsterdam en Rotterdam te verbeteren. Soortgelijke bruggen werden in Boskoop en Waddinxveen gebouwd. In de Tweede Wereldoorlog zijn er springladingen bij de brug geplaatst om deze indien nodig op te blazen, hetgeen niet nodig bleek te zijn. Door blikseminslag is echter een van de ladingen toch ontploft. In de jaren zeventig is de brug opnieuw fors beschadigd bij een aanrijding door een kraanwagen die 1,5 meter te hoog was. Parallel aan de hefbrug (voor het wegverkeer) ligt een draaibrug voor de trein.

Binnen het landelijke naoorlogse beleid dat Alphen zich als industriegemeente moest ontwikkelen en een sleutelrol in het Hart van Holland moest gaan spelen, begon het dorp vanaf het midden van de jaren vijftig sterk te groeien. Aan de westkant werd in de polder chocoladefabriek De Baronie gebouwd als start voor een nieuw industriegebied. Er kwam een verbinding naar de wegenroute Rotterdam - Amsterdam via een nieuwe hooggelegen verkeersbrug over de Oude Rijn, de Koningin Julianabrug.[15] Langs de Oude Rijn produceerden bedrijven en industrie op hoge toeren. Een momentopname uit die periode: Zijerveld's Limonade Industrie, vanaf 1946 bottelaar van Coca-Cola, uitgeverij en drukkerij Samsom (nu Wolters Kluwer), motorenfabriek De Industrie, scheepswerf Boot en De Vries Lentsch, veevoederfabriek De Leerhoeve, tegelfabriek Het Tegelhuis, vernisfabriek Varossieau (nu Sigma Coatings, dakpannenfabriek Van Oordt en Oosthoek, vruchtensapfabriek Stockhuijzen, houthandel Sprey, betonfabriek Spanbeton (nu behorend tot Consolis).[16] De arbeiders (nu werknemers) woonden bij de fabrieken in kleine rijtjeshuizen in straatjes naast de fabrieken of aan de overkant haaks op de Rijn en aan de Lage Zijde. Een van de wijken heet in de volksmond nog steeds het Rooie Dorp, rood was de kleur van politieke partijen die opkwamen voor de rechten van arbeiders.

In de jaren zestig werd het dorp uitgebreid aan de noordzijde om aan de naoorlogse woningnood tegemoet te komen. Voor dit Plan Noord werd zand uit de Zegerplas gepompt voor opspuitingen. Het was een gemengde woonwijk, met woningwetwoningen, rijtjeshuizen (waaronder split-level woningen), luxere huizen en flats.[17] Er kwamen winkelcentra en winkelstraten in het centrum en de nieuwe wijken.

Vanaf de jaren negentig werden ook grote woonwijken ten zuiden van de spoorlijn gebouwd, Kerk en Zanen, en bedrijventerreinen opgeleverd. Alphen ontwikkelde zich aanvankelijk tot forensenstad, maar binnen de grenzen kwam ook steeds meer werkgelegenheid zodat tegenwoordig sprake is van een levendige stad met een afgewogen bevolkingssamenstelling en goede werkgelegenheid.[18] De nieuwste planologische ontwikkelingen Lage Zijde centrum geven het oude dorp met de Aar een urbane impuls.

Eind jaren tachtig kwam Alphen in het landelijke nieuws. Op de vuilnisbelt in de Coupépolder bleek in de periode 1977-1982 veel gif gestort te zijn. Op de Coupépolder werd een golfbaan aangelegd. Er moesten veel maatregelen getroffen worden om te voorkomen dat de gifstoffen in het grondwater terechtkwamen. In die periode werd Alphen in de volksmond ook wel "Afval aan de Rijn" genoemd. Bij onderzoek naar de rol van de gemeente bij de afvaldumping concludeerde de onderzoekscommissie, onder leiding van Maarten Engwirda, dat het gehele gemeentebestuur, maar vooral het college van burgemeester en wethouders, nalatig is geweest bij het toezicht op de afvalstort.[19] Er werd tevens een strafzaak tegen de afvalverwerker en tegen de vuiltransporteur gevoerd.[20]

Op 9 april 2011 kwam Alphen opnieuw landelijk, als ook internationaal, in het nieuws, door de schietpartij in winkelcentrum De Ridderhof. Daarbij vielen zeven doden, onder wie de dader, die zelfmoord pleegde.

Op 3 augustus 2015 was er een opvallend ongeval waarbij twee kranen met een nieuw brugdek voor de Koningin Julianabrug vanaf pontons op de Oude Rijn omvielen en op vier huizen en winkels aan de Hooftstraat terechtkwamen. Hierbij vielen geen dodelijke slachtoffers omdat de bewoners niet thuis waren en winkeliers op tijd weg konden komen. Achteraf waren er veel omstanders en bewoners die de ponton- en kraanopstelling voor risicovol hielden en uit de buurt zouden zijn gebleven. Bij het ongeluk is één man levend onder het puin vandaan gehaald. Een hond is gewond geraakt en later ingeslapen.

Topografische kaart van Alphen aan den Rijn (woonplaats); september 2014

Huizen langs de Oude Rijn

Korenmolen de Eendracht.

Grafkapel van de familie De Smeth te Alphen aan den Rijn, gebouwd in 1773.

Romeins badhuis in het Archeon.

Alphen aan den Rijn (gemeente) telt 74 rijksmonumenten en een aantal oorlogsmonumenten.

• Oudshoornse kerk: Een hervormde kerk aan de oever van de Oude Rijn, gesticht in 1665 door Cornelis de Vlaming
• Remonstrantse kerk: Dit was vroeger een synagoge.
• Korenmolen de Eendracht: Deze 11 meter brede stellingmolen dateert uit 1752 en was oorspronkelijk gebouwd aan het noordeinde van de Gouw in Oostzaandam. De molen is in 1898 overgeplaatst naar Alphen aan den Rijn om een andere molen te vervangen. De molen is tot 1955 commercieel in dienst geweest, en is elke zaterdag voor het publiek geopend.
• Voormalig Raadhuis: In dit gebouw aan het Burgemeester Visserpark is momenteel de muziekschool gevestigd. Aan hetzelfde park ligt de villa Sonnehoeck uit 1920, die een gemeentelijk monument is.
• Stadhuis: In januari 2003 werd een nieuw stadhuis geopend dat van een revolutionair ontwerp is, naar de trends van deze tijd met veel openheid en glas. Architect: Erick van Egeraat associated architects, Rotterdam.
• Katholieke Sint-Bonifatiuskerk: neogotische kerk uit 1884 naar ontwerp van Evert Margry.
• Grafkapel familie De Smeth: in deze grafkapel werden tal van leden van de adellijke familie De Smeth bijgezet in de achttiende en negentiende eeuw. Deze staat achter de Adventskerk.
• Adventskerk: dit was de eerste Bonifatiuskerk, maar tijdens de beeldenstorm verwoest en heropgebouwd als protestantse kerk. De kerk is gebouwd naar een ontwerp van architect W.Ch. Kuijper in de jaren 1920 – 1922. De kerk verrees op de plaats van de oude dorpskerk die op 7 april 1916 afbrandde. In 1962 werd in de 40 meter hoge toren een beiaard van 45 klokken geplaatst; de luidklokken van de kerk wegen respectievelijk 1162 en 864 kilo. Het orgel is een uniek Steinmeyer-orgel dat in 1982 gerestaureerd en uitgebreid is.
• Huize Overpost: Dit herenhuis werd in 1722 aan de Wilhelminalaan gebouwd en is onder andere bewoond door dokter Post en door Antoni Lemzon Pijnacker die burgemeester was van Alphen aan den Rijn van 1834 tot 1849. In Huize Overpost is later een groothandel in zoetwatervis gehuisvest geweest en een gemeentelijk stempellokaal waar werklozen een stempeltje moesten halen. Na WOII is het pand gerestaureerd. Momenteel is er een advocatenkantoor gevestigd.
• Monument de Ridderhof: dit monument is geplaatst ter herdenking van de schietpartij in Alphen aan den Rijn op 9 april 2011. Het betreft een boom en een bankje, met daarop de namen van de slachtoffers van het schietdrama.

• Vogelpark Avifauna: een groot vogelpark met groen en vijvers, een restaurant en een speeltuin, eigendom van het Van der Valkconcern, tegenwoordig Stichting Vogelpark Avifauna. Het park is opgericht op 17 mei 1950.

• Archeon: Een themapark over het levend verleden van Nederland. Met replica's van 43 gebouwen uit de prehistorie, uit de Romeinse tijd en uit de Middeleeuwen. Het park bestaat sinds 1994.

• Recreatiepark Zegersloot: Fiets- en wandelgebied met kinderboerderij en een plas die is ontstaan door zandwinning, de Zegerplas. In en om de Zegerplas worden diverse watersporten beoefend, zoals windsurfen, waterskiën en sportduiken.

• Bezoekerscentrum De veenweiden: gevestigd in gebouw "De Vlinder" en beheerd door een onafhankelijke stichting. "De Vlinder" biedt onderdak aan een aantal vaste gebruikers zoals de Natuurvereniging IVN Alphen aan den Rijn e.o., de vereniging Groei en Bloei en de Stichting Kinderopvang Alphen aan den Rijn.

• Wet 'n Wild: Aan de Zegerplas kan men waterskiën en wakeboarden. Het beachhouse brandde op 25 juni 2008 tot de grond toe af en werd later herbouwd.

• Groene Hart: Alphen aan den Rijn ligt midden in het Groene Hart. Er zijn enkele langeafstandswandelingen in de omgeving uitgezet, onder andere langs de molenviergang richting Nieuwkoop.

• Het Kasteel: voormalig Pop- en Cultuurpodium aan de Concertweg in Alphen aan den Rijn. Het Kasteel organiseerde popconcerten en feesten (van drum 'n' bass tot en met metal) vanaf 1982 en draaide op vrijwilligers. In 2005 werd het pand vernieuwd. Na een faillissement in september 2012 hield Het Kasteel op te bestaan en kwam het pand leeg te staan. Op 8 februari 2015 opende de opvolger van Het Kasteel, De Speaker, officieel zijn deuren. Op 3 februari 2016, nog geen jaar na de opening, sloot de gemeente De Speaker vanwege achterstallige huurbetalingen. De gemeente heeft inmiddels besloten het pand aan de Concertweg te verkopen en met het opgebrachte geld het Parktheater en Theater Castellum geschikt te maken als poppodia.

• Parkexpressie: kunsteducatiecentrum, filmtheater (Parkfilmhuis) en theater (Parktheater) ondergebracht in de voormalige meisjesschool van de Marthastichting en gelegen in Park Rijnstroom. Opgericht in 1981.

• Theater Castellum: theatergebouw met twee theaterzalen, drie bioscoopzalen, cafés en een restaurant.

• Zwembad De Hoorn: zwembad met 3 binnenbaden en 1 buitenbad.

• Zwembad AquaRijn: in mei 2012 in gebruik genomen.[22]

• Jaarmarkt: Elke derde woensdag in september. Sinds 1894 een regionale jaarlijkse vrije paardenmarkt met eromheen karren en kraampjes voor lokale producten, huishoudwaren en speelgoed, is deze markt vanaf de jaren zeventig uitgegroeid tot een van de grootste jaarmarkten van Nederland, waar zeer veel mensen op af komen. Tegelijk met de jaarmarkt is er kermis.

• LAURA: Rijwielvierdaagse die plaatsvindt in de eerste week van juli, de oudste van Nederland, sinds 1948. "LAURA" staat voor Leiden, Amsterdam, Utrecht, Rotterdam, en Alphen aan den Rijn waar start en finish zijn. Er is een dagvierdaagse en avondvierdaagse.

• 20 van Alphen: Verkeersvrije 20 kilometerloop. Deze vindt elk jaar plaats, op de tweede zondag van maart. De eerste "20 van Alphen" werd in 1952 georganiseerd. Sinds 1987 heeft de "20 van Alphen" de status van internationale wegwedstrijd.

• Het Vakantiespel: Activiteit die jaarlijks in de laatste week van de zomervakantie wordt georganiseerd en waaraan kinderen tot en met 12 jaar kunnen deelnemen. Aan het evenement nemen 1.600 kinderen en veel vrijwilligers deel.

• Huttenbouw: In de een-na-laatste week van de zomervakantie wordt door de stichting Huttenbouw de jaarlijkse Huttenbouwweek georganiseerd. Er doen gemiddeld tussen de 600 en 700 kinderen aan deze activiteit mee.

• Gondelvaart: De avond voor de jaarmarkt vindt sinds de jaren zeventig de Alphense gondelvaart plaats.

• Taptoe Alphen: Op de zaterdagavond voor de jaarmarkt doen enkele muziekkorpsen hun shows op het Thorbeckeplein. De eerste taptoe werd in 1989 georganiseerd.

• Oldtimerdag: Begin september worden in de winkelstraten van Alphen Oldtimers tentoongesteld.

• De twee uren van Alphen: Op Koninginnedag wordt elk jaar De twee uren van Alphen gehouden, een van de klassiekers in de nationale windsurfkampioenschappen. Bij deze twee uur durende race gaat het erom wie de meeste rondjes vaart op een op de Zegerplas uitgelegd circuit.

• Alphens Korenfestival. In mei 2013 vond het eerste Alphens Korenfestival plaats. Koren uit Alphen aan den Rijn maar ook van elders zingen op binnen- en buitenpodia.

• Lakeside Festival: Een openluchtfestival bij de Zegerplas met verschillende soorten muziek en aanwezigheid van bekende Nederlandse artiesten.

• Parkkunst: Wordt elk jaar op Koningsdag georganiseerd door Parkvilla. Parkkunst is met zo'n 15.000 tot 20.000 bezoekers het grootste gratis publieksfestival van Alphen.

• Sportontmoeting: Een twee weken durend evenement, waarbij sportverenigingen tegen elkaar strijden in andere sporten dan dat ze normaal gewend zijn.

In Alphen aan den Rijn zijn diverse beelden, sculpturen en objecten geplaatst in de openbare ruimte, zie:

• Lijst van beelden in Alphen aan den Rijn

Alphense hefbrug bij nacht

Door Alphen aan den Rijn lopen de volgende rijks- en provinciale wegen

• N11 Leiden - Alphen aan den Rijn - Bodegraven
• N207 Bergambacht - Gouda - Alphen aan den Rijn - Leimuiden - Nieuw-Vennep - Hillegom
• N231 Alphen aan den Rijn - Nieuwveen - Aalsmeer - Schiphol-Oost
• N460 Alphen aan den Rijn - Ter Aar

De N11 en N207 zijn ook belangrijke onderdelen van de Ring Alphen aan den Rijn. Bij de N11 is ter hoogte van Alphen een aquaduct aangelegd onder de Gouwe waar de N11 doorheen gaat.

Op het ogenblik loopt het westelijke gedeelte van de ringweg door Alphen aan den Rijn heen. Door een slechte doorstroming en een capaciteitsgebrek zijn deze wegen echter erg druk. De gemeente wil daarom een westelijke randweg aanleggen, om de lokale wegen te ontlichten. Over de aanleg van deze weg is nog niet besloten, maar wel werd, naast de bestaande Dr. Albert Schweitzerbrug en Koningin Julianabrug een extra brug over de Oude Rijn aangelegd, het belangrijkste kunstwerk van deze aan te leggen weg. De Koningin Máximabrug werd eind 2016 in gebruik genomen.

Het station met fietsenstalling

Alphen aan den Rijn heeft een station aan de spoorlijnen Woerden – Leiden (sinds 1878) en Gouda – Alphen aan den Rijn (sinds 1934). Op dit laatste traject werd van 2003 t/m december 2009 een proef met lightrail gehouden, die uiteindelijk moest leiden tot de RijnGouwelijn. De proef werd uitgevoerd met trams die identiek zijn aan trams uit Stockholm. Sindsdien rijden er weer NS-treinen, sinds 2016 rijden de treinen tussen Alphen aan den Rijn en Gouda onder de R-net formule.

Van 1915 tot 1936 was er ook een spoorlijn van Uithoorn via Nieuwkoop naar Alphen, die onderdeel was van de opgeheven Haarlemmermeerspoorlijnen.

Het stads- en streekvervoer in en rondom de stad wordt verzorgd door vervoerbedrijf Arriva en bestaat uit vervoer met stadsbussen en streekbussen. Het vervoer in de gemeente valt onder de concessie Zuid-Holland Noord. Binnen Alphen aan den Rijn lopen momenteel de volgende buslijnen: