Limes (Romeinse Rijk)
De limes (Latijn voor 'grens') is de aanduiding van de grens en verdedigingszone van het Romeinse Rijk, hoofdzakelijk gebouwd in de periode 40 na Chr. - circa 250 na Chr. Deze liep van de atlantische kust in Noord- Engeland via de Noordzee langs de toenmalige hoofdstroom van de Rijn en Donau naar de Zwarte Zee. Verder oostwaarts volgde de limes de Eufraat (vanaf de tijd van keizer Septimius Severus de Tigris) naar de Rode Zee. In het zuiden vormde de Sahara een natuurlijke verdedigingsbarrière tegen invallen. Delen van de limes in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland staan op de Werelderfgoedlijst, de limes in Nederland staat op de Voorlopige Lijst Werelderfgoed.[1][2]
Grenzen van het Romeinse Rijk
| ||
| Werelderfgoed cultuur | ||
 | ||
Grenzen van het Romeinse Rijk in 80 AD | ||
| Land |   | |
| UNESCO-regio | Europa en Noord-Amerika | |
| Criteria | ii, iii, iv | |
| Inschrijvingsverloop | ||
| UNESCO-volgnr. | 430 | |
| Inschrijving | 1987 (11e sessie) | |
| Uitbreiding | 2005 en 2008 | |
| UNESCO-werelderfgoedlijst | ||
Woordbetekenis
Het Latijnse woord limes is van oorsprong een landmetersterm en betekende aanvankelijk "grenspad/grens", bijvoorbeeld tussen twee akkers of wijngaarden. Later kwam daar de betekenis van "weg" bij. De betekenis van "grensweg" (in de zin van een geplaveide weg langs forten) werd pas in de 4e eeuw gebruikt in de specifieke, militaire betekenis van grens tussen het Romeinse Rijk en de niet-onderworpen gebieden.[3] In de 19e eeuw werd limes dankzij Duitse archeologen het vaste begrip voor de versterkte grens van het Romeinse Rijk.
Limes Germanicus
De limes Germanicus is ontstaan toen de Romeinen in 47 na Chr. definitief van de verovering van Germania afzagen. Belangrijk daarbij was de Varusslag in 9 na Chr. in het Teutoburgerwoud, waarbij drie Romeinse legioenen in een hinderlaag werden afgeslacht. Op bevel van keizer Claudius I trokken de Romeinen zich terug op de zuidoever van de Rijn, die de natuurlijke noordgrens werd. Om de grensstreek te verdedigen werden langs de Rijn forten (latijn: castra en castella, enkelvoud castellum) gebouwd om militaire legioenen en hulptroepen te huisvesten. Ook werden kades, havens, wachttorens en wegen aangelegd. De eerste gebouwen werden uit hout opgetrokken. Bij de militaire vestigingen waren, of ontstonden, ook burgernederzettingen.
De limes was niet alleen bedoeld om het gebied aan de overzijde van de rivier te beheersen en vijandelijke invallen onmogelijk te maken of te bestrijden. De militaire voorzieningen waren ook en vooral bedoeld om controle uit te oefenen over de Rijn als belangrijkste verbinding tussen het Duitse Rijnland en Brittannië. Daarbij speelde ook een rol dat bevoorrading van de legioenen vanuit het centrum van het Rijk via de Rijn aanzienlijk eenvoudiger was dan via de Elbe.
Bij de Bataafse Opstand van 69-70 werden veel forten in brand gestoken. Na de opstand werden ze weer opgebouwd. Een daarop volgende bouwfase lijkt rond 200 te hebben plaatsgevonden, toen de versterkingen werden herbouwd uit steen. Verwoestingslagen suggereren dat de limes rond 240 is bezweken, werd hersteld, en opnieuw bezweek rond 258. Dat wordt gewoonlijk geassocieerd met een ook uit geschreven bronnen bekende Frankische inval. De Bataafse keizer Postumus herstelde de grens, die definitief bezweek toen Aurelianus in 274 het Gallische keizerrijk liquideerde. De Romeinse aanwezigheid in de 4e eeuw had een totaal ander karakter.
De namen van een aantal castella (met hun afstanden) zijn overgeleverd op de Peutinger kaart en het Itinerarium Antonini.
Neder-Germaanse limes
Het deel van de limes dat in de toenmalige Romeinse provincie Germania Inferior lag, begon in Nederland aan de monding in de Noordzee van wat nu de Oude Rijn is, langs de huidige Kromme Rijn en Nederrijn, van Katwijk (Lugdunum Batavorum en Praetorium Agrippinae) via Leiden (Matilo), Alphen aan den Rijn (Albaniana), Utrecht (Traiectum) en Arnhem (Levevanum). In Duitsland liep deze grens verder via Xanten (Castra Vetera) en Neuss (Novaesium) naar de hoofdstad van de provincie, Keulen (Colonia Agrippina). Langs deze grens liep de limesweg, die ook wel de limes wordt genoemd. Hij verbond de castella en burgernederzettingen die langs de grens waren opgericht met elkaar en met het achterland. Archeologisch onderzoek maakt duidelijk dat in de tijd van de keizers Traianus en Hadrianus fors is geïnvesteerd in de uitbouw en het onderhoud van de weg.[4][5]
Opper-Germaans-Raetische limes
Dit grensdeel had een lengte van 550 kilometer en liep van Rheinbrohl aan de Rijn, in de Duitse deelstaat Rijnland-Palts, tot kasteel Eining aan de Donau. De versterkingslijn door het Odenwald en Zwarte Woud was van hout; het oostelijk deel werd later in steen herbouwd. Het grootste deel van deze verdedigingslinie ligt tegenwoordig ondergronds en is niet opgegraven.
Donaulimes
De Raetische limes werd voortgezet in de Donaulimes. Bij de Midden-Donau had de grens een karakter dat aan de limes in de Lage Landen doet denken. In Dacië slingerde de lijn forten zich door de Karpaten.
Britse limes
De limes had hier een ander karakter. In Engeland beschermde een stenen muur de Romeinen tegen de Picten. Deze muur bestaat deels nog en wordt Muur van Hadrianus genoemd.
Arabische limes
De woestijngrenzen in Syrië (Limes Arabicus) en langs de Sahara (Limes Tripolitanus) hadden een meer open karakter.
De limes als monument
UNESCO heeft de limes in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland op de Werelderfgoedlijst geplaatst. In Nederland is van de limes niet veel meer te zien. Sommige gemeenten zijn de zichtbaarheid ervan aan het vergroten. Zo werd op 9 november 2007 in het centrum van Utrecht, vlak bij de Dom, met een 80 centimeter brede strook van gekleurd licht en nevel de plaats van het oude castellum Traiectum aangegeven. De Nederlandse Limes Samenwerking, een samenwerkingsverband tussen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en de provincies Zuid-Holland, Utrecht en Gelderland, plaatste de Nederlandse limes op de Voorlopige Lijst Werelderfgoed met het doel dit ook als Unesco Erfgoed te laten beschermen.[1]
Literatuur
- Tilmann Bechert en Willem Willems, De Romeinse Rijksgrens tussen Moezel en Noordzeekust (1995)
- Bernard Colebrander, MUST(redactie), Limes Atlas, (Uitgeverij 010, 2005 Rotterdam)
- Margot Klee, Grenzen des Imperiums. Leben am römischen Limes (2006 Stuttgart)
- Dr. Vojislav Vujovic, Marlies Vujovic Der Limes,Limes - Von der Nordsee bis zum Schwarzen Meer, Wieser Verlag, 2008 Klagenfurt, ISBN 978-3-85129-582-5
Externe link
- Vici.org Gedetailleerde kaart met Romeinse geschiedenis, waaronder de Limes
Bronnen, noten en/of referenties
|
