Oude Rijn (Harmelen-Noordzee)

De Oude Rijn heeft een lengte van 52 km en begint bij de middeleeuwse kerk in het oude centrum van Harmelen, waar de oorspronkelijke Rijnloop met de huidige naam Bijleveld en een zuidelijker gelegen, grotendeels gekanaliseerde Rijntak met de naam Leidse Rijn samenkomen en overgaan in de Oude Rijn.

In de vroege middeleeuwen, vanaf ongeveer 723, liep de scheepvaartroute van Utrecht tot Harmelen als volgt. Vanaf de stadsbuitengracht bij de Catharijnepoort liep een kanaal naar het westen, de Vleutense Vaart. Deze sloot bij Den Hoet aan op de sterk meanderende rivier de Rijn. Over deze rivier voer men via Vleuten naar Harmelen. Dit riviergedeelte werd echter steeds onbevaarbaarder en in 1381 besloot men daarom tot het verleggen van de scheepvaartroute naar Harmelen. Ruim een kilometer ten westen van de Catharijnepoort werd een noord-zuidverbinding gegraven tussen de Vleutense Vaart en de oude loop van de rivier de Rijn. Deze liep vanaf dit punt, in de buurt van de huidige Muntbrug, naar het zuidwesten. Een kilometer verderop, bij Huis te Voorn, boog de rivier de Rijn naar het noordwesten. Op dit punt begon een 8 kilometer lange polderwetering naar het westen. Deze mondde in Harmelen weer uit in de rivier de Rijn. Door verbreding en verdieping werd deze wetering geschikt gemaakt voor de scheepvaart. De naam Leidse Rijn dateert van 1665, toen in Utrecht de Vleutense Vaart en de noord-zuidverbinding tussen deze vaart en de rivier werden vervangen door een zo kort mogelijke rechte verbinding, genaamd de Leidse Vaart. Sindsdien staat de naam Leidse Rijn voor de gekanaliseerde scheepvaartroute tussen Utrecht en Harmelen en de naam Oude Rijn voor de rivier tussen Harmelen en de Noordzee.

Vanaf Harmelen loopt de rivier in westelijke richting naar Woerden, waar eerst de Korte Linschoten zuidwaarts aftakt en de Oude Rijn deel uitmaakt van de singelgracht. Bij het verlaten van Woerden takt de Grecht naar het noorden af. Vervolgens door Nieuwerbrug en Bodegraven, langs Zwammerdam (waar De Meije op de Oude Rijn uitmondt). De rivier vervolgt zijn weg door Alphen aan den Rijn, waar de Gouwe in zuidelijke richting en het Aarkanaal in noordelijke richting op de Oude Rijn uitkomen. Iets verderop stroomt het riviertje de Aar in de Oude Rijn. Aan de westkant van Alphen komt, uit noordelijke richting, de Heimanswetering uit op de Oude Rijn. Na Alphen takt de Luttike Rijn vlak voor Koudekerk aan den Rijn af. Deze komt iets ten oosten van de Koudekerkse Brug weer samen met de Oude Rijn. Hierna loopt de rivier nog langs Hazerswoude-Rijndijk.

Na Zoeterwoude-Rijndijk en Leiderdorp (waar de Does erin uitmondt), loopt de Oude Rijn Leiden in. Daar splitst de Nieuwe Rijn zich af en begint het Rijn-Schiekanaal (naar het zuiden) en de Zijl (naar het noorden). De Oude en Nieuwe Rijn maken deel uit van het grachtenstelsel van Leiden en in het centrum van Leiden komen beide weer samen. Vanaf hier wordt de rivier ook wel gewoon Rijn genoemd. Alvorens Leiden te verlaten mondt de Korte Vliet uit in de Rijn.

De (Oude) Rijn loopt vervolgens langs Oegstgeest, Valkenburg en Rijnsburg naar Katwijk. Bij Katwijk aan den Rijn mondt het Oegstgeesterkanaal in de Rijn uit, waarna de Rijn eigenlijk een kanaal wordt. Onder de naam Uitwateringkanaal stroomt het Rijnwater de Noordzee in via gemaal Katwijk (sinds 14 september 2013: het Koning Willem-Alexandergemaal) in Katwijk aan Zee.

De oorspronkelijke monding van de Oude Rijn ligt iets noordelijker dan de huidige monding, deze verzandde rond 1163 na de Sint-Thomasvloed. Een bocht in de Haarlemmertrekvaart en een paar sloten herinneren hier nog aan. Tussen 1804 en 1807 is vanwege verzanding de natuurlijke monding in Katwijk opnieuw uitgegraven en is er een binnen- en buitensluis gebouwd.[1]

In de Romeinse tijd was deze loop van de Rijn een tijd de grens (Neder-Germaanse limes) van het Rijk. Langs de rivier (die toen veel breder en wilder was) stonden veel grensforten (castella). Ook zijn langs de Rijn Romeinse schepen gevonden. Romeinse legerplaatsen langs de Oude Rijn zijn onder andere Laurum (Woerden), Nigrum Pullum (Zwammerdam), Albaniana (Alphen aan den Rijn), Matilo (Leiden-Roomburg), Praetorium Agrippinae (Valkenburg), Lugdunum Batavorum (Katwijk). In Valkenburg is het patroon, dat bij opgravingen gevonden werd, met gekleurde steen in de bestrating aangegeven zodat een goede indruk van een dergelijke legerplaats ontstaat.

Na een hoop strubbelingen en problemen met overstromingen, vooral in Utrecht en Leiden, werd de Oude Rijn in 1122 bij Wijk bij Duurstede afgedamd. De aftakking die eerst als "Lek" begon, werd de hoofdstroom van de rivier. Sindsdien trad de Oude Rijn niet meer buiten zijn oevers.

Overzicht van alle bruggen over de Oude Rijn van oost naar west:

Harmelen – Leiden:

• Dorpsbrug of Steenenbrug in de Dorpsstraat in Harmelen
• Ophaalbrug bij het Pompersplein in Harmelen
• De Kwakel in Harmelen
• Hofbrug in Harmelen
• Putkopbrug in de Spoorlijn Utrecht - Rotterdam
• Kleinjansbrug bij Harmelen
• Fietsbrug in Breeveld
• Limesbrug in de N198 bij Woerden
• Groepenbrug in de Geestdorp in Geestdorp
• Meanderbrug, fietsbrug in Woerden
• Snellerbrug in de Stationsweg in Woerden

Oude Rijn gedempt binnen de Singel in Woerden en tegenwoordig Rijnstraat

• Rozenbrug in de Singel in Woerden
• Kwakelbrug in de Boerdijk in Woerden
• Nieuwerbrug in Nieuwerbrug aan den Rijn
• Broekvelderbrug in de Broekveldselaan in Bodegraven
• Centrumbrug of Brug Brugstraat in de Brugstraat in Bodegraven
• Burg. Crolesbrug in de N458 in Bodegraven
• Zwammerdamsebrug in de Verloostraat in Zwammerdam
• Steekterbrug in de N207 in Alphen aan den Rijn
• Swaenswijkbrug in de Swaenswijkplaats in Alphen aan den Rijn
• Alphense Brug in de Piet Doelmanstraat in Alphen aan den Rijn
• Koningin Julianabrug in de Willem de Zwijgerlaan in Alphen aan den Rijn
• Dr. Albert Schweitzerbrug in de Prins Bernhardlaan in Alphen aan den Rijn
• Koningin Máximabrug in Alphen aan den Rijn
• Koudekerkse Brug tussen Koudekerk aan den Rijn en Hazerswoude-Rijndijk
• Fietsbrug over Oude Rijn in Leiderdorp
• Limesaquaduct in de A4 tussen Amsterdam en Rotterdam.
• Leiderdorpsebrug of Stierenbrug in de Persant Snoepweg in Leiderdorp

Leiden:

Leiden – Katwijk:

• Torenvlietbrug in de N206 tussen Leiden en Katwijk
• Fietsbrug Oude Rijn in Oegstgeest
• Sandtlaanbrug in de Sandtlaan in Rijnsburg
• Roskambrug in de Turfmarkt in Katwijk aan den Rijn

Katwijk – Noordzee (Uitwateringskanaal):

• Nieuwe Roversbrug in de N206 tussen Leiden en Noordwijk
• Koningin Julianabrug in de Biltlaan in Katwijk
• Brug Binnensluis in Katwijk
• Koning Willem-Alexandergemaal in Katwijk

• 
  De Oude Rijn in Alphen aan den Rijn
• 
  De Oude Rijn in Leiden
• 
  De Oude Rijn vanuit de lucht vanaf Leiden tot de uitmonding in de Noordzee
• 
  Eindpunt Oude Rijn bij boezemgemaal Katwijk

• 
  Oude Rijn in Katwijk
• 
  Oude Rijn bij Woerden
• 
  Oude Rijn met bewoning en boot, ongeveer 1 km voor het boezemgemaal bij de Noordzee, te Katwijk
• 
  Koningin Julianabrug te Katwijk, met bronzen beeldhouwwerk Zeepaardjes

• Lijst van bruggen in Leiden over de Oude Rijn
• Mallegat

Zie de categorie Oude Rijn van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.