Kanaal van Corbulo

Kaart van Ortelius uit 1584 (herdruk 1594) met de Lek als het kanaal van Corbulo

In de renaissance herontdekte men het werk van Tacitus en werd er volop gespeculeerd waar het kanaal kon liggen. De oudste kaart waar het kanaal van Corbulo staat ingetekend, is van Ortelius uit 1584. Ortelius laat het kanaal samenvallen met de rivier de Lek. Aernout van Buchel schrijft aan het begin van de zeventiende eeuw in zijn opsomming van oude inscripties in de buurt van Leiden dat het Huis te Keubel (Coebel, nabij ter Wadding) de vesting van Corbulo was nam secundum opinionem quorundam, de oude Vliet, pars fuit fossae Corbulonis ("want volgens sommigen was de oude Vliet een onderdeel van de gracht van Corbulo").[3] Ludolph Smids beschrijft in 1711[4] de levendige discussie die toen woedde over de locatie van het kanaal: de Lek, de Vliet, de Gouwe, de Hollandse IJssel, de Linge en de Roovaart bij Steenbergen worden als mogelijke locatie geopperd. Isaak Tirion publiceert in 1750 een kaart[5] van de Romeinse geografie van Nederland waar hij de Vliet en Schie laat samenvallen met het kanaal van Corbulo. In de geschiedkundige atlas van uitgeverij Brinkman (ca. 1890) is het kanaal van Corbulo afwezig. Een rechte verbinding tussen Rijn en Maas via Voorburg is te vinden in historische atlassen van Hettema (1927)[6], Westermann (1972)[7] en Vermaseren (1977)[8]. Bloemers (1978) toonde in detailkaarten de verbinding Voorburg-Gantelkreek, en die vinden we ook terug in de kaartjes die bij de tentoonstelling "De Romeinen in Zuid-Holland" werden gepubliceerd.[9] In de wetenschappelijke Limes Atlas (2005) wordt het kanaal van Corbulo echter nog steeds gelijkgesteld aan het Rijn-Schiekanaal,[10] wat overgenomen werd in de Bosatlas van de geschiedeniscanon (2008). In de Bosatlas van de geschiedenis van Nederland uit 2011 is de loop van het kanaal weergegeven volgens de laatste archeologische inzichten.[11]

Reconstructie van de kanaalkade en een platbodem voor de noordwestelijke poort in Matilo (Leiden)

De moderne opvatting, gestoeld op op wetenschappelijke wijze verzamelde aanwijzingen, gaat ervan uit dat het kanaal gelegen was in een smalle strook land tussen de zandgronden van de oude duinen aan de westkant, en de veengebieden ten oosten van het kanaal. Begonnen bij de Rijn aan de noordwestkant van Matilo wordt het kanaal teruggevonden bij de insteekhaven van het Rijn-Schiekanaal in Roomburg[12] en in de Starrenburgerpolder in Voorschoten. Dan is de loop onduidelijk tot Rietvink en Damplein in Leidschendam. De "Nieuwe Geologische Kaart" uit 2007 toont vervolgens een kronkelend verloop van kreken aan de oostkant van het Rijn-Schiekanaal met een grote boog naar buitenplaats Leeuwenbergh.[13] Bij Forum Hadriani (Voorburg) valt de Corbulogracht samen met de huidige Vliet. Er werd hier een Romeinse insteekhaven aangetroffen.[2] In Rijswijk volgde het kanaal de Winston Churchilllaan.[14] Dan wordt het verloop weer onzeker: volgens Hans Koot, archeoloog van Rijswijk, volgt het kanaal vanaf het Bogaardplein de oude Gantelkreek.[15] Ab Waasdorp, archeoloog van Den Haag, is van mening dat het tracé parallel loopt aan de Romeinse weg: Oosteinde via de Heulweg in Wateringen naar de Middelbroekweg in Naaldwijk.[16] Zeker vanaf de 2e eeuw (oudste mijlpalen) is het laatste, korte tracé naar Naaldwijk het meest waarschijnlijk, omdat de Gantelkreek toen al volledig verland was.[17]

Al in 1912 werd bij de aanleg van een insteekhaven in het Rijn-Schiekanaal bij Leiden een verteerd Romeins schip gevonden, de archeoloog Holwerda was er te laat bij om het te beschrijven: er rest slechts aardewerk uit de lading. In 1960 is tijdens aanleg van de Rivierenwijk in Leiden door Bogaers de beschoeiing van de noordkant van het kanaal gevonden. Grondboringen wezen toen uit dat het scheepswrak van 1912 midden in de kanaalbedding had gelegen. Een stukje verderop werd in 1996 tijdens een uitgebreide opgraving in de omgeving van het Romeins castellum Matilo in de Leidse wijk Roomburg de zuidelijke beschoeiing van het kanaal blootgelegd, ook werd in de kanaalbedding een ruitermasker gevonden. Sinds 2011 is de beschoeiing gereconstrueerd zichtbaar in het Archeologisch Park Matilo.

Bij onderhoud door het Hoogheemraadschap Rijnland werden in 2015 in de Starrenburgerpolder sporen van het kanaal gevonden. Archeologen ontdekten palen op regelmatige afstand, vermoedelijk te dateren op omstreeks 50 n.Chr.[18]

Andere opgravingen vonden plaats in 1989–1992, in 2004, 2006 en 2009 bij Leidschendam. Uit dendrochronologisch onderzoek is vastgesteld dat het ging om een kanaal met een beschoeiing die rond 50 n.Chr. was geplaatst.[19] Het kanaal was twaalf tot veertien meter breed en ca. twee meter diep en er zijn sporen aangetroffen van een jaagpad langs het kanaal. Ook zijn er aanwijzingen dat, voor de aanleg van het in 50 na Chr. gedateerde kanaal, al eerder een kanaal was gegraven. Daarnaast zijn in Leidschendam sporen gevonden die worden geïnterpreteerd als een overtoom. In de wijk de Rietvink in Leidschendam is een reconstructie van het kanaal gemaakt, compleet met houten brug naar Romeins voorbeeld. Op 17 september 2009 werd in de bouwput van het Damplein in Leidschendam het tracé van het kanaal blootgelegd.

Tussen 1908 en 1915 verrichtte Jan Hendrik Holwerda archeologisch onderzoek. Hij interpreteerde sleuven als havens, en meende een "Romeins militair vlootstation" te hebben gevonden, ook omdat er veel dakpannen met het zegel van de Classis Germanica werden gevonden. In 1970 concludeerde de archeoloog Jules Bogaers dat het geen militaire nederzetting was geweest maar een municipium. In 2008 is in Forum Hadriani een insteekhaven ontdekt.[20] In die haven werd een tufstenen pilaar gevonden, die mogelijk een onbewerkte mijlpaal kon zijn, echter voordat archeologen de vondst hadden kunnen bestuderen, was deze al door een overijverige aannemer afgevoerd als bouwpuin.

In Rijswijk is in 2005 op de plek van de tweede mijlpaal een kanaal van minimaal vijf meter breed en een meter diep aangetroffen en een weg van zes meter breed, de weg liep hier aan de noordzijde van het kanaal. In 2013 werd een booronderzoek uitgevoerd. Tussen de Huis te Landelaan en de Burgemeester Elsenlaan liep het vermoedelijke Kanaal van Corbulo aan de westkant van en evenwijdig aan de Sir Winston Churchilllaan.[14]

Bij de vondst van de Mijlpalen van het Wateringse Veld in Den Haag in 1997 werd ook een deel van de Romeinse weg blootgelegd die op de zuidelijke oeverwal van de Gantel was gelegen. Aan de zuidzijde van deze Romeinse weg werd de rand van een kanaal aangetroffen, maar de breedte ervan kon vanwege bestaande bebouwing niet worden bepaald.

In Naaldwijk is in 2004 een deel van een bronzen plaat gevonden, vermoedelijk een fragment van een sokkel van een standbeeld van keizer Claudius. In de Romeinse tijd liep de Helinium, de toenmalige Maas langs Naaldwijk. In verband met vondsten van bouwmateriaal met stempels van de Classis Germanica en de tekst CLASSISAV(GVSTA) op de bronzen plaat van 2004 wordt vermoed dat de Romeinse rijnvloot aan deze kant van het kanaal een vlootbasis had.[21] In 1933 had Holwerda aan de Hoogwerf in Naaldwijk al een bronzen hand gevonden. Bronzen handen werden ook gevonden in Forum Hadriani in 1771 en in Matilo in 2000.