Organisatie van olie-exporterende landen

•  Iran (1960)
•  Irak (1960)
•  Koeweit (1960)
•  Saoedi-Arabië (1960)
•  Venezuela (1960)
•  Libië (1962)
•  Verenigde Arabische Emiraten (1967)
•  Algerije (1969)
•  Nigeria (1971)
•  Gabon (1975-1994, 2016- )
•  Angola (2007)
•  Equatoriaal-Guinea (2017)
•  Congo-Brazzaville (2018)

Recent uitgetreden lidstaten:

•  Qatar (1961-1 januari 2019)
•  Indonesië (1962-2008, opnieuw lid vanaf januari 2016, in november 2016 wederom ingetrokken)
•  Ecuador (1973-1992, 2007-jaareinde 2019)

Er is verder nog een OPEC+. Dit is een groep van olieproducerende landen, waaronder alle OPEC-leden en een tiental niet OPEC-leden. Rusland behoort tot deze groep en produceert ongeveer net zoveel olie als Saoedi-Arabië. Voormalig OPEC-lid Mexico hoort hier ook bij, maar niet de Verenigde Staten en Canada. Sinds 2017 betrekt de OPEC deze landen bij de discussie over de productie en probeert tot overeenstemming te komen.

Het bij elkaar brengen van de grote olieproducerende landen was al langer een droom van Pérez Alfonzo. Tijdens zijn ballingschap in de Verenigde Staten had hij de Texas Railroad Commission bestudeerd en de manier waarop deze de olieproductie in dat land reguleerde. In 1958 kon hij terugkeren naar Venezuela waar hij onder Betancourt minister van Energie en Mijnen werd. In Tariki, de eerste Saoedische minister van Olie, vond hij een medestander.

Op 9 augustus 1960 besloot de grootste Amerikaanse oliemaatschappij Standard Oil of New Jersey (het latere ExxonMobil) zonder vooroverleg met de olieproducerende landen de prijs van ruwe olie met 14 dollarcent per vat, te verlagen, ofwel met circa 7%. Andere oliemaatschappijen namen dit besluit, enigszins met tegenzin, over. Op initiatief van Pérez Alfonzo en Tariki kwamen op 10 september 1960 vertegenwoordigers van Venezuela, Saoedi-Arabië, Irak, Iran en Koeweit bijeen in Bagdad. Op 14 september lag er een overeenkomst en de OPEC was een feit. De ambitie van de OPEC was het herstel van de olieprijs naar het niveau van voor de verlaging van 9 augustus en dat toekomstige prijsveranderingen pas na onderling overleg konden worden doorgevoerd. De vijf OPEC-oprichters hadden op dat moment een aandeel van 80% in de wereldwijde olie-exporten.[4]

In de jaren 60 bereikte de OPEC vooral dat de olieprijs niet werd verlaagd. Verder waren de resultaten enigszins teleurstellend om de volgende redenen. De OPEC-landen hadden weinig controle over de oliereserves, deze waren door de concessieafspraken in handen van de oliemaatschappijen. Deze beschikten over de noodzakelijke technologische kennis en toegang tot de afzetmarkten. Er was tevens een wereldwijd olie-overschot. In Libië waren begin jaren 60 nieuwe olievelden aangeboord en al in 1965 was Libië de op zes na grootste olie-exporteur ter wereld met een aandeel van 10%. De Libische olie was van hoge kwaliteit en de nabijheid tot de Europese markt werkte in haar voordeel. Ten slotte concurreerden de OPEC-landen onderling om de stroom van olie-inkomsten gaande te houden. In de jaren tussen 1960 en 1969 daalde de olieprijs met 36 dollarcent per vat, ofwel circa 22%.[4]

De nationalisering van de olie-industrie in Iran in 1951 en de daaropvolgende Abadan-crisis en Amerikaans-Britse staatsgreep in 1953 had de olieproducerende landen ook voorzichtig gemaakt. Met de sinds die tijd exponentieel gestegen vraag naar olie veranderde de situatie echter. Waar in 1951 het tijdelijke verlies van Iraanse olie eenvoudig opgevangen kon worden door de andere Golfstaten, brak men zich rond 1970 het hoofd over hoe de productiecapaciteit de stijgende vraag kon bijhouden. Toen Qadhafi op 1 september 1969 de macht overnam in Libië, stelde hij al in december van hetzelfde jaar de oliemaatschappijen een ultimatum, namelijk een stijging van de olieprijs met 43 dollarcent en een meerderheidsbelang in de olieproductie. Libië zou de export van olie staken als de eisen niet werden ingewilligd. De oliemaatschappijen boden veel tegenstand, maar in september 1970 had Libië zijn zin. Andere OPEC-landen zagen de successen van Libië en startten hun eigen onderhandelingen om een grotere deelneming van de staat in de oliemaatschappijen, hogere inkomstenbelastingen en hogere prijzen te behalen. Op 14 februari 1971 bereikten de partijen een akkoord in Teheran, hier kregen de landen ook een meerderheidsbelang van ten minste 55% in de oliewinning, de olieprijs werd met 25 dollarcent verhoogd en zou ook in latere jaren verder stijgen. In Libië waren ook onderhandelingen gestart, met onder andere Algerije, Libië, Saoedi-Arabië en Irak als deelnemers, en op 2 april 1971 werd een olieprijsverhoging van 90 dollarcent overeengekomen.[4]

OPEC netto export olie-opbrengst voor de periode 1971 - 2007.[5]

Op 6 oktober 1973 werd Israël aangevallen door de legers van Egypte en Syrië; de Jom Kipoeroorlog was uitgebroken. De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten leverden wapens aan de strijdende partijen. De Arabieren kondigden op 17 oktober 1973 een olieboycot aan. Iedere maand zou de olieproductie met 5% worden verlaagd totdat de eisen werden ingewilligd. De leveranciers van wapens aan Israël, met name de Verenigde Staten, maar ook Nederland, werden door een exportverbod getroffen. In december 1973 was de Arabische olieproductie met ongeveer 5 miljoen vaten olie per dag gedaald in vergelijking tot begin oktober, vlak voor de aankondiging van de boycot. Deze daling kon niet elders worden opgevangen en olie-importeurs boden hogere prijzen om toch in de oliebehoefte te kunnen voorzien. In de zomer van 1973 werd nog iets minder dan US$ 3 per vat betaald, maar in december werd al US$ 17 geboden. Na december werd de boycot verzacht en kwamen de olieministers bijeen in Teheran om een nieuwe olieprijs af te spreken. Het effect van de sterk gestegen olieprijs op de economieën van de Westerse wereld was bijzonder negatief geweest. Saoedi-Arabië nam een gematigde positie in en stelde een olieprijs voor van US$ 7 per vat; Iran was agressiever om de ambities van het land te financieren en wenste een prijs van US$ 11,65 per vat. Dit voorstel van Iran werd ten slotte aangenomen. De olieprijs was van medio 1973 tot december 1974 in twee stappen verviervoudigd. Tussen 1972 en 1977 stegen de olie-inkomsten van de OPEC-leden van US$ 23 miljard naar US$ 140 miljard.[4]

Verloop olieprijs tussen 1975 - 2009. Bron: BP

De oorzaak van de oliecrisis van 1979 lag in de onrust in het Midden-Oosten waar de sjah van Perzië, Mohammed Reza Pahlavi, tijdens de Iraanse Revolutie moest vluchten om plaats te maken voor de Iraanse islamitische leider ayatollah Khomeini. Om de sjah onder druk te zetten te vertrekken, werd in grote delen van het land gestaakt waaronder ook in de olie-industrie. Voor de stakingen was Iran de tweede olieproducent, na Saoedi-Arabië, ter wereld; per dag werd er 5,5 miljoen vaten uit de grond gepompt, waarvan 4,5 miljoen werden geëxporteerd. Het effect van de stakingen drukte de export naar 1 miljoen vaten per dag (vpd) in november 1978 en tegen het einde van het jaar lag de export helemaal stil. Andere landen, zoals Irak, Koeweit en Saoedi-Arabië waren in staat deze terugval op te vangen, maar door de gestegen vraag schoten de olieprijzen toch omhoog. De sjah gaf ten slotte toe aan de druk en verliet op 16 januari 1979 per vliegtuig het land. Door de chaos die hierop volgde werd de Iraanse olieproductie niet meteen hersteld. In februari 1979 lagen de olieprijzen tweemaal zo hoog als voor het uitbreken van de onlusten in Iran. In maart 1979 begon de olie-export vanuit Iran weer op gang te komen, maar wel op een lager niveau dan voor de val van de sjah. De OPEC-leden kwamen bij elkaar eind maart en afgesproken werd de officiële olieprijs los te laten en de markt zijn werk te laten doen. In 1979 produceerde de OPEC iets meer dan 30 miljoen vpd, een record op een wereldwijd totaal van 66,5 miljoen vpd.[4]

Wereldwijde olieproductie, gesplitst naar OPEC- en niet-OPEC-landen, 1973-2004. Bron EIA[6]

Met een kleine vertraging leidde de hoge olieprijs tot een stagnerende economische groei in de westerse wereld en de vraag naar olie daalde fors. De sterk gestegen olieprijs na de eerste oliecrisis en de olieboycot, hadden geleid tot een zoektocht naar nieuwe olievelden buiten de OPEC-landen. Dit was bijzonder succesvol geweest. In Alaska was met het Prudhoe Bay-veld het grootste olieveld van Noord-Amerika aangeboord, in de Noordzee op de zeegrens van het Verenigd Koninkrijk en Noorwegen waren nieuwe velden gevonden en ook in Mexico. In het begin van de jaren 80 kwamen deze velden in productie en, in combinatie met de gedaalde vraag, sloeg het olietekort om in een overschot. In de zomer van 1980 sprak de OPEC over productieverlagingen om de prijs te stabiliseren, maar dit besluit werd pas in september daadwerkelijk genomen. In 1982 was de totale wereldwijde productie van olie gedaald naar 57 miljoen vpd per dag; de OPEC produceerde in dat jaar iets minder dan 19 miljard vaten.

In de Verenigde Staten is de productie van schalie-olie sinds 2008 zeer sterk gestegen. De hoge olieprijs op de wereldmarkt maakt de ontwikkeling van deze relatief dure methode van oliewinning mogelijk. Vanaf de zomer tot eind november 2014 is de olieprijs met zo’n 30% gedaald vanwege een lagere vraag en een hoger aanbod van schalie-olie.[7] Op 27 november 2014 kwamen de leden van de OPEC bij elkaar en besloten het productieniveau van 30 miljoen vpd, ongeveer 40% van de wereldproductie, niet te verlagen ondanks deze forse prijsdaling.[7] Dit was een breuk met het tot dan gevoerde beleid. Saoedi-Arabië koos ervoor zijn marktaandeel te verdedigen. Bij een verlaging van de Arabische productie zouden andere producenten meer olie uit de grond kunnen halen waarmee het positieve effect op de olieprijs teniet wordt gedaan.[7] Verschillende OPEC-leden, waaronder Iran en Venezuela, wilden wel een lagere olieproductie.[7] Na het besluit is de olieprijs verder gedaald tot onder de US$ 45 per vat in januari 2015. In januari 2016 bedroeg de prijs per vat nog maar slechts US$ 30.

Eind november 2016 sloten de OPEC-leden, voor het eerst in acht jaar, een akkoord over een lager productieplafond.[8] De productie wordt met circa 750.000 vpd verminderd naar een plafond van 32,5 tot 33 miljoen vpd.[8] Diverse niet-OPEC landen, zoals Rusland, doen mee en zullen hun productie met zo’n 600.000 vpd beperken om daarmee de vraag naar en aanbod van olie meer in evenwicht te krijgen.[9] Door deze overeenkomst, die loopt tot eind juni 2017, kan de prijs van olie stijgen en ook de inkomsten voor de olieproducenten. De olieprijs op de wereldmarkt reageerde direct na het nieuws en steeg met 5% naar circa US$ 50 per vat.[8] In mei 2017 werd deze productiebeperking met negen maanden verlengd tot maart 2018.[10] In december 2017 besloot de OPEC de beperking van 1,8 miljoen vpd voor de tweede keer te verlengen tot eind 2018.[11] Nu doen ook Libië en Nigeria mee, daarvoor hoefden zij zich niet aan de afspraken te houden.[11] Sinds januari 2017 jaar zijn de olieprijzen met 20% gestegen.[11]

Op 7 december 2018 besloten OPEC en diverse niet-OPEC landen, waaronder Rusland, om 1,2 miljoen vpd minder te produceren.[12] Het aandeel van de OPEC hierin is 0,8 miljoen vpd. De afspraak is ingegaan per 1 januari 2019 en gold voor een halfjaar. Op het nieuws schoot de olieprijs met 5% omhoog. Op 1 juli 2019 werd besloten de productiebeperking te handhaven tot en met 31 maart 2020.

In maart 2020 werd geen overeenstemming bereikt om de olieproductie met nog eens 1,5 miljoen vpd te beperken, waarvan 1 miljoen voor de OPEC en de rest voor niet OPEC-landen, als een gevolg van de vraaguitval door het coronavirus.[13] Vooral Rusland lag dwars. In een reactie daalde de olieprijs met 7%. Een dag later besloot Saoedi-Arabië de productie te verhogen en daarmee Rusland te straffen, de olieprijs daalde nogmaals met 30%.[14] Op 9 april 2020 kwamen Rusland en Saoedi-Arabië tot overeenstemming. Zij besloten de productie met 10 miljoen vpd te verlagen, dit is ongeveer 10% van het wereldwijde aanbod van vlak voor het uitbreken van de coronacrisis. Deze productieverlaging zal stapsgewijs worden afgebouwd, afhankelijk van de vraagontwikkeling, en stoppen per april 2022. Zowel Rusland en Saudi-Arabië verlagen de productie met 5 miljoen vpd.[15] Overige leden van de OPEC+ verlagen ook de productie met nog eens 5 miljoen vpd.[15] De rest van de wereld, vooral de Verenigde Staten en Canada, is ook gevraagd eenzelfde bijdrage te leveren aan het herstel van vraag en aanbod.[15] De kosten voor Amerikaanse schalieolie producenten liggen boven de huidige lage olieprijs en staken de productie om de financiële verliezen te beperken. De Amerikaanse regering heeft geen instrumenten om een productie verlaging af te dwingen.[15]