Preekherengang

Eerste middeleeuwse stadswal met Preekherengang (4) tussen Grote- en Tweebergenpoort (3, 5)

Over het precieze bouwjaar van de oudste middeleeuwse stadsmuur van Maastricht is geen duidelijkheid. In 1229 gaf de hertog van Brabant toestemming om een stenen muur om de stad te bouwen. Eerder was er al een aarden wal opgeworpen met daarop palissaden, maar deze was door de bisschop van Luik, medeheer van het tweeherige Maastricht, verwoest tijdens het Beleg van Maastricht (1204). Waarschijnlijk werd in 1229 begonnen met de bouw van stenen stadspoorten en waltorens, met elkaar verbonden door aarden wallen die in de loop van de 13e eeuw geleidelijk versteend werden. De nieuwe muur op de linker Maasoever bestond uit kolenzandsteen, strekte zich uit over een lengte van ongeveer 2,5 kilometer, was 6 à 8 meter hoog en had in totaal dertien stadspoorten, twee waterpoorten en een onbekend aantal muurtorens. Van de grotere poorten is alleen de Helpoort overgebleven.[2]

De walmuur aan de Preekherengang is onderdeel van deze eerste middeleeuwse stadsmuur, die zich aan de noordkant van de 13e-eeuwse stad uitstrekte tussen de Tweebergenpoort in het noordwesten en de Veerlinxpoort op de noordoostelijke punt aan de Maas. De muur werd waarschijnlijk omstreeks 1250 opgetrokken boven op een bestaande aarden wal, die wellicht nog 12e-eeuws was. In de noordmuur bevonden zich naast de twee genoemde poorten nog twee stadspoorten: de Grote of Gevangenpoort en de Leugenpoort, beide gelegen op de Markt, destijds Houtmarkt. De in 1655 gesloopte Grote of Gevangenpoort moet een indrukwekkend bouwwerk zijn geweest.[3] Bewaard gebleven delen van de noordmuur bevinden zich achter de bebouwing van de Grote en de Kleine Gracht, destijds de noordelijke stadsgrachten. Bij de bouw van het Theater aan het Vrijthof werden in de tuin 13e-eeuwse muurfragmenten blootgelegd. Aan de zuidzijde van de Kleine Gracht zijn muurfragmenten en een waltoren ingebouwd in woonhuizen.

De stadsmuur ten westen van de Grote Poort draagt pas sinds circa 1970 de naam Preekherengang; daarvoor werd meestal gesproken van de "muur bij de Preekheren",[4] naar het naastgelegen 13e-eeuwse Dominicanenklooster. De muur werd voor het eerst genoemd in een verklaring van 8 juli 1274, waarin een huis tussen de wal en het Dominicanenklooster geschonken werd aan de dominicanen (preekheren).[5] In de muur bevond zich een kleine poort of poterne, die in 1548 werd aangeduid als de Pretgerenpoort.[6] Westelijk van de Preekherengang zette de muur zich voort in de tuin van het Wittevrouwenklooster in de richting van de Tweebergenpoort.

Stadsmuur tussen Gevangenpoort (rechtsboven) en Tweebergenpoort (linksonder), Atlas van Blaeu, 1652

Na het gereedkomen van de tweede middeleeuwse stadsmuur omstreeks 1350 fungeerde de eerste omwalling als reservelinie. Ook al was het belang ervan verminderd, men bleef de oude stadsmuur zeker tot de 16e eeuw onderhouden. Zo werden rond 1500 de kantelen op de muren vervangen door bakstenen borstweringen. De borstwering was toegankelijk via de poorten en torens. In de middeleeuwen mochten de bogen van de oude stadsmuur in vredestijd gebruikt worden als bergplaats. Ook werd er op sommige plaatsen handel onder gedreven. In 1552 daagde de prior van het Dominicanenklooster de magistraat Loy van Landen voor de bisschoppelijke (Luikse) rechtbank, omdat deze balken had aangebracht in de muur langs de Grote Gracht. Volgens de prior was de muur in 1525 door keizer Karel V aan het klooster geschonken.[7]

Tot omstreeks 1655 mocht tegen de veldzijde van de muur niet gebouwd worden.[5] Op de (onnauwkeurige) plattegrond van Maastricht in de Atlas van Blaeu uit 1652 is te zien dat het muurgedeelte langs de Grote Gracht aan de veldzijde geheel vrij ligt en aan de stadszijde gedeeltelijk. Wellicht nog in de 17e eeuw dempten de dominicanen de gracht (die blijkbaar inbegrepen was bij de keizerlijke schenking) en bouwden huizen tegen de veldzijde van de muur, die ze aan particulieren verhuurden.[8] Op de Maquette van Maastricht uit het midden van de 18e eeuw is te zien dat vrijwel de gehele zuidzijde van de Grote Gracht bebouwd is.

Op 29 mei 1867 ondertekende koning Willem III der Nederlanden het besluit tot opheffing van de vestingstatus van Maastricht en enkele andere vestingplaatsen. In de jaren daarna werden in Maastricht grote delen van de middeleeuwse stadsmuren en de meeste buitenwerken in opdracht van het Ministerie van Oorlog geslecht, waarna de gronden werden overgedragen aan de Dienst der Registratie en Domeinen. De stadspoorten van Maastricht - op één na - werden tussen 1867 en 1874 gesloopt. De afbraak van de stadsmuren ging nog door tot begin 20e eeuw. Door toedoen van Victor de Stuers en anderen bleven hier en daar delen van de eerste en tweede wal gespaard. De muur aan de Preekherengang bleef gespaard, waarschijnlijk omdat deze tevens de erfafscheiding vormde tussen het voormalige Dominicanenklooster en de huizen aan de Grote Gracht. Het kloosterterrein was in de 19e eeuw in gebruik als school (zie Stedelijk Lyceum).

Preekherengang met stadsmuur en oude Entre Deux (2002)

Begin jaren 70 werd op de plek van het Dominicanenklooster en het in 1969 gesloopte Stedelijk Lyceum gestart met de bouw van een nieuw warenhuis voor de Belgische firma Grand Bazar. Tijdens de bouw raakte het warenhuisconcern in financiële problemen, waardoor de ruwbouw van het complex enige jaren leeg bleef staan. Uiteindelijk werd er het Bonnefantenmuseum en een winkelcentrum in gevestigd. Het betonnen bouwwerk met ondergrondse parkeergarage was gebouwd in de stijl van het brutalisme naar ontwerp van het Rotterdamse architectenbureau Van den Broek en Bakema. Rondom het gebouw ontstond een nieuwe straat, die slechts voor voetgangers toegankelijk was, de Preekherengang. De restanten van de oude stadsmuur bleven gespaard.

In 2004 werd de als 'lelijk' ervaren Entre Deux vervangen door een postmodern complex van de Maastrichtse architect Arno Meijs. Deze tweede Entre Deux is eveneens als winkelcentrum in gebruik. Aan de zijde van de Preekherengang zijn enkele appartementen gebouwd rondom een verhoogd gelegen plein, dat echter niet openbaar toegankelijk is. Omdat de hoofdroute midden door het winkelcentrum loopt, is de Preekherengang in 2005 als openbare route komen te vervallen. De straat is thans aan de zijde van de Helmstraat afgesloten door een hekwerk.

• 
  Bouw Entre Deux, 1969
• 
  Idem, 1970
• 
  Restauratie muurbogen
• 
  Zicht op de muur, 2002