Grote Staat

Archeologische opgravingen hebben aangetoond dat zich langs het gehele tracé van de Grote Staat, op een diepte van 5 à 6 meter, restanten van Romeinse bewoning bevinden. Bij opgravingen op het terrein Grote Staat 37-43 (voorheen Maison Louis) in 2010 en 2011 werden onder andere resten van lemen huizen of stallen gevonden. Het was al langer bekend dat er langs de Romeinse hoofdweg, thans aangeduid als Via Belgica, gewoond en gewerkt werd, ook op iets grotere afstand van de nederzettingskern bij de Romeinse brug.[2] De opgraving bevestigt het beeld van Romeins Maastricht als een bescheiden provinciaal-Romeinse nederzetting, bestaande uit een kern van stenen gebouwen (het latere castrum bij de brug), een grote begraafplaats (op het Vrijthof) met daar tussenin langgerekte, op de weg georiënteerde percelen met gebouwen van hout en leem.

Gevelsteen In de Lanscroon

Sint-Jorisstraat met Dinghuis, prent van Jan de Beijer, ca 1750

De Grote Staat heette tot eind 18e eeuw Sint-Jorisstraat (Latijn: platea Sancti Georgii) naar de Sint-Joriskapel, die tot 1617 op de hoek van de Spilstraat was gelegen, min of meer naast de Dominicanenkerk. De wijkkapel werd al in 1263 genoemd en was ondergeschikt aan het kapittel van Sint-Servaas. Volgens de traditie zou de kapel in 1566 tijdens de Beeldenstorm zijn vernield.[3] Naast de Sint-Joriskapel, op de hoek van de Dominicanerkerkstraat lag de in 1931 afgebroken herberg De Windmolen, eeuwenlang het belangrijkste logeeradres in de stad.[4]

Vanaf de 16e eeuw werd de straat ook met de huidige naam aangeduid.[5] Op de hoek van het Vrijthof en de Grote Staat lag het huis Den Winckel, waar de Luikse bisschoppen vanaf 1443 (en wellicht al eerder) regelmatig verbleven. Jan van Horne woonde er eind 15e eeuw langere tijd. Op 18 juni 1485 kon hij vanaf zijn balkon zijn tegenstander Willem van der Marck, bijgenaamd het 'zwijn van de Ardennen', gadeslaan die bij de Luikse perroen op het Vrijthof werd onthoofd. In de 16e of 17e eeuw werd het huis gesloopt ter verbreding van de Helmstraat. Het toentertijd gebouwde pand stortte in 1969 plotseling in, hetgeen een enorme ravage veroorzaakte.

In de straat lag nog een andere kerspelkapel, de kapel van de Heilige Geest (aan het eind van het thans nog slechts via de Markt te bereiken Heilige Geeststeegje). De kapel werd in 1471 voor het publiek opengesteld. Vanaf 1731 werd de kapel korte tijd gedeeld met Schotse Presbyterianen (leden van het garnizoen).[6]

Het deel van de Grote Staat nabij het Dinghuis werd ook aangeduid als Voor het Kruis (Latijn: ante crucem) vanwege het kruis dat hier waarschijnlijk stond. Schuin tegenover het Dinghuis, waar het hooggerecht was gevestigd, zetelde het burgerlijk bestuur van de stad in twee panden, De Lanscroon en De Liebaert. Deze huizen deden dienst als raadhuis, laaggerechtshuis, gevangenis, archiefbewaarplaats en stadstaveerne. De Liebart was waarschijnlijk al in de 14e eeuw een woontoren van de familie De Leopardo (of: Van den Liebaerde) en werd later aan De Lanscroon toegevoegd. Vóór De Lanscroon was een overdekt platform, waarop misdadigers aan de schandpaal konden worden gesteld. Beide huizen werden in 1657 verkocht ten bate van de bouw van het nieuwe stadhuis van Maastricht en bestaan thans niet meer. De gevelsteen van De Lanscroon is ingemetseld in het pand van Vroom & Dreesmann ter plekke.[7]

In Maastricht bestonden geen gilden maar ambachten. De 23 Maastrichtse ambachten hadden ook geen gildehuis, maar een leube (een soort voorkamer of loggia in een gewoon huis of een stadspoort). Een aantal leuben lagen in de Sint-Jorisstraat. Tegenover De Lanscroon, in het pand waar thans de HEMA is gevestigd, lag de leube van de smeden, het smeetshuys genaamd. Ook het vleeshuis (of vleeshal) lag hier. In het langgerekte marktgebouw tussen Grote Staat en Achter het Vleeshuis waren 70 'banken', waar slagers een vaste verkoopplaats konden kopen of huren. De gevel, versierd met gebeeldhouwde ossenkoppen, werd in 1917 gesloopt.[8]

De Grote Staat gefotografeerd vanaf het Dinghuis, ca. 1875

Na de Franse tijd veranderde het karakter van de Grote Staat (vanaf die tijd niet langer Sint-Jorisstraat geheten) geleidelijk aan. De Heilige Geestkapel werd in 1803 grotendeels afgebroken, maar restanten ervan waren nog tot eind 19e eeuw te zien. Ernaast opende later de 'soepkokerij' van de sociëteit Momus. Door de opheffing van de ambachten verdwenen ook de leuben uit het straatbeeld. In de loop van de 19e eeuw vertrokken ook steeds meer kleine bedrijven en handwerkslieden (zoals zilversmeden, kleermakers en schoenmakers). Ervoor in de plaats kwamen meer winkels.

Rond 1900 reed korte tijd een gastram door de Grote Staat, in 1902 vervangen door een paardentram (tot 1914). Vanaf begin 20e eeuw openden steeds meer grootwinkelbedrijven een filiaal in de straat. In 1906 werd de "Maastrichtse Manufacturenhandel van Vroom & Dreesmann" opgericht. In 1913 opende de bioscoop Royal er zijn deuren. Na de Tweede Wereldoorlog nam het aantal cafés en logementen geleidelijk af. Eind jaren zestig werd de straat voetgangersgebied. Begin 21e eeuw zijn vrijwel alle lokale winkels vervangen door winkelketens en franchise-ondernemingen. Zo waren er anno 2013 dertien schoenenzaken in de Grote Staat. Enkele bekende, verdwenen winkels zijn: V&D (warenhuis), De Gruyter (levensmiddelen), Maison Le Matador (P&C), Pieters-Teeuwen, Jungschläger, Wolf & Hertzdahl, Wisbrun, Coster, Schnabel, Manfield en Pieters-Dortu (alle kledingzaken), Mevri (kantoorartikelen), Velox (fotozaak), Richterichs & Roeks (platenzaak), De Jong-Berger (kunsthandel), Stassar (juwelier), Alard (goud en zilver), Canisius (kinderwagens), Bury (interieurzaak), Van Dijk (huishoudelijke artikelen), Janssen (bloemenwinkel), Het Paradijs (café) en de bioscoop Royal.[9]

Begin 21e eeuw is het gehele kernwinkelgebied van Maastricht gerenoveerd, waarbij ook de bestrating, het straatmeubilair en de straatverlichting in de Grote Staat zijn vernieuwd. Daarnaast heeft het rond 1990 in Maastricht gestarte project Wonen boven winkels in de Grote Staat geleid tot minder leegstand boven winkels.[10]

• 
  Grote Staat en Dinghuis, ca. 1900
• 
  Vroom & Dreesmann, 1917
• 
  Grote Staat met voetgangerslichten, 1962
• 
  Grote Staat vanaf Dinghuis, ca. 1975

De Grote Staat is onderdeel van het beschermd stadsgezicht van Maastricht. In de straat liggen 35 rijksmonumenten, waarmee de Grote Staat bij de tien monumentrijkste straten van Maastricht hoort. Het Dinghuis ligt weliswaar niet in de Grote maar in de Kleine Staat, maar bepaalt door zijn ligging in de as van de Grote Staat in grote mate het beeld van de straat. Veel huizen hebben 17e- of 18e-eeuwse gevels, alhoewel de kern vaak ouder is. De meeste panden, ook de rijksmonumenten, hebben gemoderniseerde winkelpuien, maar een enkel pand heeft nog een originele laat-19e of begin-20e-eeuwse pui.

In de straat bevinden zich enkele gevelstenen (nrs. 5, 21, 39 en 53).[11]

• 
  Grote Staat 2
• 
  Grote Staat 29
• 
  Grote Staat 45
• 
  Hoek Muntstraat

Verdwenen gevel, nr. 9

De rijkversierde Lodewijk XV-gevel van het pand Grote Staat 9 moest in 1929 wijken voor de nieuwbouw van Vroom & Dreesmann. De pui van het gesloopte pand werd in de jaren 1960 hergebruikt in de Stokstraat. Het pand van V&D van architect Jan Kuyt is opgetrokken in de stijl van de nieuwe zakelijkheid met Amsterdamse School-elementen. Het gebouw uit 1933 heeft fraaie gevels van gele en bruine baksteen in geometrische patronen. De hoge, stalen ramen reiken over twee verdiepingen.[12] De drie 'etalage-eilanden' onder de terugwijkende pui zijn bij een verbouwing in 1965 verdwenen, evenals de vide met lichtkoepel in het interieur. Het warenhuis werd in 2002 in twee delen gesplitst en verbouwd onder leiding van architect Kees Rijnboutt. Van de gevel aan de Grote Staat bleef het deel uit 1929 min of meer ongewijzigd; de latere aanbouw kreeg een bekleding van zinkplaten.[13] Na het faillissement van V&D opende eind 2017 de Canadese warenhuisketen Hudson's Bay Company een vestiging in het pand.

Het hoekpand Muntstraat/Grote Staat is begin 20e eeuw gebouwd in historiserende stijl. Het voormalige pand van Wolf & Hertzdahl werd rond 1930 in expressionistische stijl gebouwd op de plaats waar ooit de kapel van de Heilige Geest had gestaan (Grote Staat 26-28). De architecten Marres en Sandhövel ontwierpen in 1924 de nieuwe winkel voor de firma Bury in art-decostijl (nr. 32). Het naburige hoekpand op de hoek met de Nieuwstraat (nr. 34) vertoont de kenmerken van art nouveau.

• 
  Gevels V&D (nrs. 5-15)
• 
  Wolf & Hertzdahl (nrs. 26-28)
• 
  Winkelpui Bury (nr. 32)
• 
  Hoek Nieuwstraat (nr. 34)