Lijst van voormalige borgen en buitenplaatsen in Groningen
In de provincie Groningen staan nu nog 16 borgen. Dat zijn er in het verleden echter veel meer geweest. Deze lijst geeft per gemeente een opsomming van alle borgen en buitenplaatsen die vóór 1795 het politieke landschap van de Ommelanden hebben bepaald. Ze worden gerangschikt naar de huidige gemeentes.
Algemeen
Het eerste overzicht betreft borgen in de traditionele zin: borgen waaraan heerlijke rechten waren verbonden of waarvan de eigenaars heerlijke rechten elders konden uitoefenen. Deze borgen stonden grotendeels in de drie Ommelanden: Hunsingo, Fivelingo en het Westerkwartier, alsmede in het Klei-Oldambt. Ook de verdedigbare steenhuizen en kastelen uit de middeleeuwen zijn in dit lijstje opgenomen. Een deel van deze borgen is al in de vijftiende of zestiende eeuw verdwenen. Soms betrof het slechts eenvoudige steenhuizen, waarvan niet bekend is of er heerlijke rechten aan waren verbonden. Een deel van de boerderijen of edele heerden die een rol speelden in de rechtsomgang, was voorzien van een steenhuis.
In de andere gebieden van Groningen staan en stonden voornamelijk buitenverblijven die ook wel als borg worden aangeduid, maar waaraan geen rechten waren gekoppeld. Ook de nieuwe buitenverblijven, die in de zeventiende en achttiende eeuw in de Ommelanden werden gesticht, konden geen aanspraak maken op deelname aan de rechtsomgang.
In de veenontginningsgebieden van het Wold-Oldambt en het Reiderland is het stelsel van edele heerden niet tot ontwikkeling gekomen, zodat er geen borgen in de traditionele zin ontstonden. De meeste bezitters van een steenhuis hadden - een enkele uitzondering daargelaten - niet meer rechten dan de overige grondeigenaren. Voor zover daar wel sprake was, verloren zij hun voorrechten in de zestiende eeuw aan de stad Groningen. Ook Westerwolde kwam in 1617 aan de stad.
In het Gorecht was de situatie tamelijk gecompliceerd. Verschillende buitenverblijven waren vanouds verbonden met leengoederen van de bisschop van Utrecht of hadden anderszins heerlijke rechten verworven. De bewoners vermeden doorgaans het begrip borg, dat in hun ogen te veel verbonden was met de machtspolitiek van de Ommelander adel. We kunnen deze buitenverblijven nog het best vergelijken met de havezaten in Drenthe, Overijssel en de Achterhoek.
Niet alle borgen en steenhuizen hebben een doorverwijzing. Vaak is de informatie te gering, soms wordt het steenhuis behandeld onder het betreffende dorp. Voor informatie over deze kleine borgen en steenhuizen, zie: Kleine voormalige borgen en steenhuizen (borgen die hier behandeld zijn, worden gemarkeerd met een *).
Borgen
Appingedam
- Dijkhuizen te Tjamsweer
- Huis te Garreweer te Garreweer
- Hettema te Jukwerd *
- Popingehuis bij Tjamsweer
- Snelgersma te Appingedam
- Steenhuis Opwierde te Opwierde *
- Huis te Eelwerd te Eelwerd *
- Steenhuis Solwerd te Solwerd *
Bedum
- Alma te Bedum
- Alricsmahuis te Westerdijkshorn *
- Beyum te Zuidwolde
- Blauwhuis te Zuidwolde *
- Folkerda tussen Noordwolde en Bedum
- Mensema te Noordwolde
- Schultinga te Bedum
- Syckamaheem te Westerdijkshorn *
- Thedema te Noordwolde
- Widdama te Noordwolde
Delfzijl
- Addenheem te Oosterreide
- Borchhuis te Westerreide
- Steenhuis te Borgsweer
- Steenhuis te Dallingeweer
- Eissengeheem te Holwierde
- Huis te Farmsum te Farmsum
- Fraeylema te Losdorp
- Borg te Godlinze te Godlinze
- Huis Edzema te Heveskes
- Gommelburg te Farmsum (onzeker)
- Houwerda of Holm te Termunten
- Huningaweer te Woldendorp
- Luinga te Bierum
- Steenhuis te Meedhuizen (onzeker)
- Mensenborg te Termunten (ook Midden-Termunten)
- Nansum te Holwierde
- Huis te Oterdum
- Oud-Houwerda te Woldendorp
- Rengerda te Godlinze
- Rickelsweer te Farmsum (onzeker)
- Ringenum te Uitwierde *
- Twee borgen te Spijk
- Steenhuizerborg te Krewerd *
- Steenhuis te Tuikwerd
- Steenhuis te Wartum
- Steenhuis te Weiwerd
- Steenhuis te Woldendorp
Eemsmond
- Almersmaborg te Uithuizen
- Asingaborg of Warffumborg te Warffum
- Eelkema te Zandeweer *
- Engersum te Uithuizen
- Eusema te Eppenhuizen *
- Holwinde te Rottum
- Klinkenborg te Kantens
- Kruisstee te Usquert *
- Ludemaborg te Usquert
- Ringeweer te Uithuizen
- Scheltkema-Nijenstein te Zandeweer
- Stenhuisheerd te Uithuizermeeden *
- Onnemaborg te Zandeweer
- Ungersma te Uithuizermeeden
- Waliswere te Kantens *
Groningen
- Hof van Idekkinge of Bouwmanshof
- Huis te Beijum
- Cortinghuis
- Elmersmastede te Hoogkerk
- Groenenborg
- Haxtema te Leegkerk *
- Hoytingehuis te Hoogkerk *
- Koningspoort te Hoogkerk
- Kasteel Paddepoel
- Kasteel Selwerd
Grootegast
Leek
- Auwemahuis te Tolbert
- Benckemahuis te Midwolde
- De Leke te Midwolde
- Valkenborg te Lettelbert
Loppersum
- Alberdahuis te 't Zandt
- Aylkuma te Loppersum *
- Asingaborg te Middelstum
- Barnheem te Stedum
- Baukemaheerd te Zeerijp
- Bolhuis te Wirdum
- Borgheem te Westeremden *
- Diddingehuizen te Middelstum
- Dijkumborg te Garsthuizen
- Duirsum te Den Ham
- Eelsum te Zeerijp
- Steenhuis Engeweer te Westerwijtwerd
- Enselens te Loppersum *
- Eukema te Den Ham *
- Huis te Eenum te Eenum
- Stinswierde te Eenum
- Ewsum te Middelstum
- Fraam te Huizinge
- Fromaborg te Wirdum
- Gaykemahuis te Middelstum *
- Grevingahuis te Leermens
- Hayema te Middelstum *
- Haykema te Zeerijp *
- Huis te Oosterwijtwerd te Oosterwijtwerd
- Juckema te Zeerijp
- Juist te Loppersum
- Melkema te Huizinge *
- Mentheda te Middelstum
- Nienhuis te Garrelsweer *
- Nittersum te Stedum
- Ompteda Formsma te 't Zandt
- 't Rondeel te Westerwijtwerd
- Schatsborg te Leermens
- Steenhuis te Nittersheerd te Leermens *
- Styama te Zeerijp *
- Ter Mude te Loppersum *
- Walkumaborg te Garsthuizen
- Wibena te Westeremden *
De Marne
- Asingaborg te Ulrum
- Beusum te Vierhuizen
- Bocum te Kloosterburen *
- Borgweer te Wehe-den Hoorn
- Dijksterhuis te Pieterburen
- Ewer te Zuurdijk *
- Gaykingaborg te Warfhuizen
- Herathema te Eenrum
- Mathenesse te Mensingeweer
- Panser te Vierhuizen
- Rondenborg teZuurdijk *
- Tammingaborg te Hornhuizen
- Oosterhuizen te Eenrum
- Lulemaborg te Warfhuizen
Midden-Groningen
- Ewens te Siddeburen
- Roopoorte te Kolham *
- Kemenade te Harkstede *
- Menolda te Hellum
- Huis te Roeksweer (?)
- Steenhuis te Blokum
- Huis te Scharmer te Scharmer
- Ufkenshuis te Siddeburen
- Bauckenborg te Noordbroek
- Steenhuis te Stootshorn
- Gockingaborg, nu de Drostenborg te Zuidbroek
- Kimnaede of steenhuis te Zuidbroek (1599)
Oldambt
- Steenhuis Houwingaham of Huis Utham te Hamdijk (Bad Nieuweschans)
- Steenhuis in de Kemmingha te Eexta (ca. 1600/1685)
- Steenhuis te Buiten-Eexta (1635)
- Tydwynedaborg te Wynedaham, omgeving Nieuw-Beerta
- Pekelborg te Zuiderveen (Winschoten)
- Spierenborch te Midwolda
- Huningaheerd of oldt Steenenhuys te Oostwold
- Westerse Stienhuys te Oostwold
- Steenhuis te Ulsda
Ten Boer
- Gelmersma te Garmerwolde
- Glimmershuis te Woltersum
- Huis te Lellens te Lellens
- Oldenhuis te Wittewierum
- Oldersum te Wittewierum *
- Oostbroek te Lellens *
- Steenhuis te Ten Boer *
- Ebbekema Hesselsama steenhues te Bouwerschap (Woltersum)
- Tackenborg te Thesinge
- Tammingehuizen te Wittewierum
- Tuwingaborg te Ten Post
- Tuwingaborg te Wittewierum
- Woltersum te Woltersum
Westerwolde
- Gockingasteenhuis te Bellingwolde
- Steenhuis of Huis te Upham te Den Ham
- Steenhuis te Vlagtwedde (tot 1729)
- Steenhuis te Vriescheloo
- Huis te Wedde
Winsum
- Abingeheerd te Feerwerd
- Blauwborg te Obergum
- De Brake te Obergum
- Gaykinga te Wierum
- Groote borg te Feerwerd te Feerwerd
- Kleine borg te Feerwerd te Feerwerd
- Hardeweer te Ezinge
- Harssensborg te Adorp
- Huis te Rasquert te Rasquert
- Batenborg te Maarhuizen
- Mattenesse te Rasquert
- Meijma te Rasquert
- Onstaborg te Sauwerd
- Oostumborg te Oostum *
- Nieuw Onsta te Wetsinge
- Ripperdaborg te Winsum
- Saaksumborg (of De Eest) te Lutke Saaxum
- Sassema te Baflo
- Tammingaborg te Bellingeweer
- Ter Weer te Tinallinge
Zuidhorn
- Aykemaborg te Grijpskerk
- Englumborg te Oldehove
- Fritema te Oldehove
- Fritsinga te Oldehove
- Gayckingaborg te Aduard
- Hanckemaborg te Zuidhorn
- Heralmaborg te Saaksum
- Huis te Aduard te Aduard
- Jellemaborg te Zuidhorn
- Jensemaborg te Oldehove
- Klinkemaborg te Zuidhorn
- Meininga te Niezijl *
- Noordwijk te Noordhorn
- Reitsema te Grijpskerk
- Steenhuizen in Humsterland *
Buitenplaatsen en landgoederen
De lijst is voor Oost-Groningen onvolledig. Zowel de literatuur als kaarten uit de 17e en 18e eeuw tonen veel meer buitenhuizen.
Appingedam
Groningen
Haren
Loppersum
Midden-Groningen
- Amsingh te Zuidbroek-Uiterburen
- Ballingaheerd te Scharmer
- Boschmastate te Kropswolde *
- Iddekinge/Woldwijk te Kropswolde *
- Klein Martijn te Harkstede
- Leinwijk te Kropswolde *
- Mastenbroek te Meeden (?)
- Nijenhoff te Scharmer *
- Overveen te Scharmer
- Rozenburg te Scharmer *
- Rustenbroek (Amsingh) te Zuidbroek
- De Ruiten te Froombosch
- Schaffershof te Kropswolde *
- Schattersum, later Wijchelsheim te Schildwolde
- Tilburg te Scharmer
- Uytkema te Scharmer
- Veenhuizen te Noordbroek
- Veencamp/Wolters te Noordbroek
- Vinckers of Vinckersum te Schildwolde
- Vischwijk te Harkstede
- Voorborg te Slochteren
- Vossenborg te Lageland *
- Vredenburg
- Wildervanck (Swijghmanheerd) te Zuidbroek
Oldambt
- Coenders te Nieuw-Scheemda (ca. 1600)
- Ennemaborg te Midwolda
- Esborg te Scheemda
- Finck te Beerta
- Geertsema of Waarhoek te 't Waar (ca. 1700)
- Hamminga te Midwolda (?)
- Huninga- of Tiddingaborg te Beerta
- Midwolda, Hoofdweg 25 en 33
- Oude Werf te Winschoter Bovenburen (ca. 1762)
- Vredenhoven te Eexta (1640)
Westerwolde
- Engelkens Erve te Vriescheloo
Zie ook
Bronnen
- J.A. Feith, De Ommelander borgen en haar bewoners, Groningen 1906, facsimile 1976
- A.S. de Blécourt, Oldambt en Ommelanden. Rechtshistorische opstellen, Assen 1935
- W.J. Formsma, De Ommelander borgen en steenhuizen, Assen, 1987