Noordbroek
Noordbroek (Gronings: Noordbrouk) is een Nederlands dorp, ontstaan in de vroege Middeleeuwen. Het dorp is gelegen in de Groninger gemeente Midden-Groningen. In 2019 had het 1.880 inwoners.[1]
Plaats in Nederland  | |||
| |||
  | |||
| Situering | |||
| Provincie |  | ||
| Gemeente |  | ||
| Coördinaten | 53° 12′ NB, 6° 52′ OL | ||
| Algemeen | |||
| Inwoners (BAG, 2019) | 1.880[1] | ||
| Overig | |||
| Woonplaatscode | 2279 | ||
Foto's | |||
 | |||
| Kerk van Noordbroek | |||
| |||
Onder Noordbroek vallen de buurtschappen Stootshorn, Korengarst en Noordbroeksterhamrik, alsmede de voormalige buurtschappen Noordbroeksterveen, Veenhuizen, Westfalen en Zuiderveen. De eerste drie buurtschappen vormden sinds 1660 het kerspel Noordbroeksterhamrik. In het buitengebied onderscheidde men verder Zuiderklei (tegenover Zuiderveen), Evenreiten, Bovenland, Bovenmeerland en De Kampen. Het Noordbroekstermeer werd omstreeks 1612 drooggelegd.
Noordbroek telde in de achttiende eeuw tien buurtgilden, waaronder Broodhörn, Achteromshörn, Pijpkergilde, Torengilde en Moushörn. De eerste betrof een buurtje aan de weg naar Zuidbroek, de laatste een buurtje ten noorden van de kerk.
De lage kleigronden bij Noordbroek werden al vroegtijdig bemalen. Op het grondgebied van Noordbroek ontstonden de waterschappen Westerschemolenpolder (1798, gedeeltelijk), Evenreitstermolenkolonie (1799), Roodetilsterpolder (1799), Noordermolenkolonie (1801), Korengarst (1804/1894), Legemeedsterpolder (1842), De Bolderij (1863), Stootshorn (1885), De Kampen (1884/1888) en Waterkampen (1889).
Algemeen
Vanaf 1811 tot 1 juli 1965 was Noordbroek een zelfstandige gemeente. Vanaf deze datum vormde Noordbroek met Zuidbroek de gemeente Oosterbroek, die in 1989 fuseerde met Muntendam en Meeden tot de gemeente Menterwolde.
Noordbroek ligt ten noorden van de A7 en ten westen van de N33. Van 1910 tot 1934 had het dorp een spoorwegstation aan de spoorlijn Zuidbroek - Delfzijl van de Noordoosterlocaalspoorweg-Maatschappij.
Geschiedenis
Noordbroek is een veenontginningsdorp uit de tiende of elfde eeuw, dat vermoedelijk vanaf de oevers van enkele stroompjes is ontstaan. Het woord -broek in de naam verwijst naar de bodemgesteldheid: moerassige grond. Tot ongeveer de veertiende eeuw lag Noordbroek verder oostwaarts. Vanwege wateroverlast en stormvloeden heeft men vroegtijdig de hogere gronden opgezocht. Tot omstreeks 1900 werden de zandakkers van elkaar gescheiden door begroeide houtwallen of klingen. Toch schijnen ook de lagere delen van het dorp bewoond te zijn gebleven, zelfs nadat de Dollard hier een kleilaag had afgezet.
Over een eerdere kerk is niets bekend. Acker Stratingh en Venema karteren een oud kerkhof aan de Pastorieweg. Ook het toponiem Oudehoff lijkt hierop te wijzen. Daarnaast zijn er aanwijzingen voor een ouder kerkgebouw te Rommelskerken bij Korengarst. Over de middeleeuwen is totdusverre weinig bekend. Er zijn geen eenduidige sporen van steenhuizen aangetroffen. Wel bevond zich vermoedelijk een steenhuis aan de Grachtlaan. Dit zal de woonplaats van een zekere Remben Gockinga zijn, die in 1441 wordt genoemd. In de zeventiende eeuw bevond zich hier een huis dat Bouckenborg werd genoemd.
In 1401 werd Noordbroek bestraft omdat het partij had gekozen voor de Gockinga's. De boerderijen werden geplunderd, de kerk in brand gestoken. Vijf gouden schrijnen werden gestolen, terwijl de miskelken en kazuifels prooi werden aan de vlammen. Een korenmulder wordt genoemd in 1548. Al in de zeventiende eeuw had het dorp twee scholen: de een aan de rand van het kerkhof, de ander midden in het dorp en voorzien van een eigen klokkentoren. Later had het dorp ook een rechthuis.
Er bevonden zich hier meerdere buitenplaatsen. De oudste was Veenhuizen te Stootshorn, genoemd omstreeks 1650, en achtereenvolgens eigendom van de families Van Hoorn, Munninghe, Van Sijsen en Gockinga. De uitgestrekte bossen en waterpartijen waren nog in de negentiende eeuw voorhanden. Ongeveer aan het begin van de Oosterstraat bevond zich het 'Noorderhof' van de familie Wolters. Verder bezat de familie De Veencamp hier in omstreeks 1750 een buitenplaats met zware eikenbomen, iepen en essen.
In de achttiende eeuw werd de ontginning van het hoogveen voortvarend ter hand genomen. Niet alleen Stootshorn ontwikkelde zich tot een klein dorpje, ook op het Zuiderveen werd - tenminste vanaf 1761 - een tiental huizen gebouwd, die meest na 1950 weer zijn verdwenen. De bebouwing volgde een laatmiddeleeuws veendijkje (Lutke Borg) langs de Burgsloot, die vanaf de Sijpe vermoedelijk doorliep in de richting van Zuidbroek.
Bezienswaardigheden
- De Hervormde kerk van Noordbroek, een middeleeuwse laat-romanogotische kruiskerk met een losstaande romaanse toren, beide gebouwd in de eerste helft van de 14e eeuw, en pastorie uit 1822 met Engelse tuin
- Doopsgezinde kerk van 1811 met pastorie
- Voormalige dorpsherberg 'Wapen van Noordbroek', daterend uit de 17e eeuw
- Onderwijzerswoning uit 1811 met kokkentorentje en carillon
- De Noordstar, een uit 1849 daterende pel- en korenmolen
- De Noordermolen, een gerestaureerde poldermolen, even ten oosten van Noordbroek op het Noordbroeksterhamrik
- Een aantal monumentale boerderijen van het Oldambster boerderijtype
Bekende inwoners
Geboren
- Wicher Pieters Middel (1777-1855), burgemeester
- Steven Blaupot ten Cate (1807-1884), doopsgezind predikant en liberaal politicus
- Jan Schepel (1833 - 1909), landbouwer, schooldirecteur en politicus
- Azing Griever (1945), voetballer
- Tineke Witteveen-Hevinga (1947), voormalig ambtenaar en politica namens de PvdA
- Gerard Beukema (1952), PvdA-politicus
Gewoond
- Jelte Dijkstra (1879 - 1946), Groninger dichter (pseudoniem Niklaas Griep), onderwijzer in Noordbroek
- Kornelis ter Laan (1871 - 1963), taalkundige, onderwijzer en politicus
- Kees Spiering (1958), dichter, kinderboekenschrijver, publicist en leraar
Externe links
- Gemeente Menterwolde
- Dorpsadviesraad Noordbroek
- Annelies Vermue, 'Noordbroek: een interdisciplinair onderzoek naar de vorming en ingebruikname van de kleilanden in de 15e en 16e eeuw', Groningen: masterscriptie landschapsgeschiedenis, 2012
Bronnen, noten en/of referenties
|
 |
Zie de categorie Noordbroek van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp. |
| Beluister | (info) |