Mijn vriend Sukarno

Het boek begint met het hoofdstuk Rome (1956) waarin Oltmans zijn kennismaking met Soekarno beschrijft: een ontmoeting die een keerpunt zou zijn in zijn leven en loopbaan. Nadat hij op de redactieburelen van het Algemeen Handelsblad had gewerkt, werd hij correspondent voor dagblad De Telegraaf. Daar werd hij geacht zich te richten op verslaggeving over Italië en het Vaticaan. Hij werd echter in 1956 de eerste Nederlandse journalist die als correspondent in Rome het Indonesische staatshoofd tijdens zijn eerste staatsbezoek aan een Europees land benaderde voor een interview. Daarmee sloeg hij de instructies van zijn eigen hoofdredacteur Stokvis van [De Telegraaf in de wind en riep hij de gramschap van de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns over zich uit. Oltmans zelf verklaarde later over zijn benaderen van Soekarno, onder verwijzing naar een belangrijk journalistiek beginsel: "Ik dacht net als iedereen in Nederland dat het een rotvent was, maar op het Handelsblad leerde ik hoor en wederhoor toe te passen." [5]

In het hoofdstuk Bonn (1956) beschrijft Oltmans, ofschoon correspondent te Rome, hoe hij na het inleveren van zijn kopij over die eerste ontmoeting bij de redacteur van het weekblad Elsevier die daarin als enige Nederlandse publicatie wel geïnteresseerd bleek, Soekarno achterna reisde tijdens diens daaropvolgend staatsbezoek aan West-Duitsland en het met de Indonesische president gelegd contact voortzet en met diens gevolg ¨meelift´.[6] Een poging verder met hem en zijn gevolg mee te liften tijdens diens daaropvolgend bezoek aan de Sovjetunie bleek echter niet mogelijk, omdat hem een visum voor dat land werd geweigerd.[7]

Oltmans kwam in contact met de Groep Rijkens, een gezelschap ondernemers rondom Paul Rijkens, voormalig functionaris bij het Unilever-concern, en Emile van Konijnenburg die betrokken was geweest bij de oprichting van de Indonesische luchtvaartmaatschappij Garuda Indonesia. Van 1956 tot 1961 zou Oltmans met deze lobbygroep samenwerken. Hij besloot naar Indonesië af te reizen en correspondent te Jakarta te worden voor een drietal Nederlandse kranten: de Nieuwe Rotterdamse Courant, het Algemeen Handelsblad en Het Vaderland.

Op 31 december 1956 bezocht Oltmans te Jakarta de presentatie en troepeninspectie van het Indonesisch detachement van United Nations Emergency Force I (UNEF I), de door Verenigde Naties uitgezonden vredesmacht naar het Suezkanaal, Egypte en Gaza, dat moest toezien op de daar bereikte wapenstilstand na de Suezcrisis. Hij werd onder de daar aanwezige buitenlandse pers door Soekarno herkend en door hem op het presidentieel paleis uitgenodigd.

Hierop ontstond een jarenlange vriendschap met het Indonesisch staatshoofd en diens gezin. De door de president met "Wim" aangesproken Oltmans was vaak gast in het presidentieel paleis. Hij werd opgenomen in de rombangan, de presidentiële reisgroep, reisde met Soekarno mee door het land om diens toespraken bij te wonen.

In 1957 werd Oltmans op de protocollijst van het paleis gezet en hij zou tot september van dat jaar alle reizen van de president door zijn land meemaken, waarbij hij ook bij door hem toegesproken massabijeenkomsten (rapat raksasa) aan het publiek werd gepresenteerd en geprezen, wat bedoeld kon zijn om anti-Nederlandse gevoelens in het land te bedaren.[8] Ook kon hij meevaren aan boord van het regeringsjacht ms. 'Djadajat'.[9] Soekarno werd destijds een belangrijke leider in de Beweging van Niet-Gebonden Landen.

Een lastig obstakel voor een normalisering van de betrekkingen met Nederland vormde echter het Irian-Barat-vraagstuk. De toenmalige Nederlandse regeringen weigerden Nederlands Nieuw-Guinea (West-Irian) op te geven, het nog steeds als overzees gebiedsdeel aangemerkt deel van de oude kolonie waarop Indonesië aanspraak maakte. Deze kwestie bleef een heet hangijzer, tot Nederland onder druk van de internationale gemeenschap en een dreigende oorlog in 1962 het gebied alsnog de facto aan Indonesië overdroeg. Oltmans was de overtuiging toegedaan dat hij hierbij achter de schermen een belangrijke rol had gespeeld. Naar eigen zeggen beging hij, ofschoon journalist, het pad van de 'stille diplomatie'.[10]

Begin 1957 was Oltmans opsteller en een van de ondertekenaars van de Petitie Drost, een verzoek gericht aan het Nederlands parlement van een aantal Nederlanders in Indonesië, waaronder hoogleraren, zakenlieden, planters en geestelijken, waarin omfloerst werd gewezen op de onhaalbaarheid van het vasthouden aan Nieuw-Guinea ten koste van de positie als West-Europese handelsnatie in Zuidoost-Azië. Deze voorzichtige poging het Nederlands buitenlandbeleid om te buigen stuitte in de Nederlandse pers op onbegrip. Commentator Johan Luger, alias Pasquino schreef in dagblad De Telegraaf: ‘Politieke geschillen brachten Johan van Oldenbarnevelt op het schavot. In vroeger tijden was men niet zuinig met de beschuldiging van landverraad.’ Op de petitie werd door geen enkel Kamerlid openlijk gereageerd. Oltmans Nederlandse opdrachtgevers staakten hun band met Oltmans, omdat zij meenden dat hiermee de journalistieke ethiek in het gedrang kwam. Later zou hij erachter komen dat dit een machinatie van minister Luns betrof.[11][12] Oltmans ging daarna verder als medewerker van het Nederlandstalige Indonesische blad De Nieuwsgier. Voor dat tijdschrift reisde hij in februari 1957 naar New York voor verslaggeving over de bemoeienis van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties met de kwestie Nieuw-Guinea. Op 28 februari 1957 besloot de Politieke Commissie van de Algemene Vergadering wederom een speciale Commissie van Goede Diensten in te stellen die zou helpen het Nederlands-Indonesische geschil te beslechten,[13] zoals in 1947 ook was gebeurd na de Eerste Politionele Actie, zoals de pogingen de onafhankelijkheidsstrijd de kop in te drukken eufemistisch door de toenmalige Nederlandse regering werden betiteld.

Ook bracht hij dat jaar tweemaal een bezoek aan het Indonesisch UNEF 1-detachement dat inmiddels was gestationeerd in de Sinaï-woestijn en de Gazastrook, waarover hij vanuit Caïro eveneens artikelen schreef voor de De Nieuwsgier. Na zijn terugkeer in Nederland trachtte Oltmans ook onder door hem benaderde politici en parlementariërs goodwill te kweken voor Sukarno en beweging te krijgen in de patstelling die leek te zijn ontstaan rond Nieuw-Guinea. Hij vergeleek Den Haag met "het hol van een stuiptrekkende koloniale leeuw".[14]

De betrekkingen tussen Nederland en Indonesië bereikten inmiddels een dieptepunt. In december 1957 werden door Indonsië achtergebleven 44.000 Nederlanders uitgewezen en de rest van het Nederlandse bezit genationaliseerd.

In het boek maakt Oltmans ook melding van moordpogingen die op Soekarno werden ondernomen. Daarover vermeldt hij naar aanleiding van een mislukte aanslag in 1958 dat hij 1995 aan een voormalige generaal van de Indonesische militaire inlichtingendienst had gevraagd hoe het kwam dat er wel vijf keer een aanslag op Soekarno was gepleegd, maar nimmer een poging tot moord op Soeharto. De generaal zou daarop hebben geantwoord 'Begrijp je dat niet? Suharto is zelf CIA'.[15] Op 10 juni 1958 verhuisde Oltmans naar New York en trachtte hij daar via een sprekersbureau aan de kost te komen. Wel kon hij nog schrijven voor Vrij Nederland als correspondent over de Verenigde Naties. In 1991 kreeg hij bewijzen in handen dat ook hier getracht werd hem zijn accreditatie te doen ontnemen. Ook had de Nederlandse ambassadeur in Washington in overleg met minister Luns een detectivebureau in New York in de arm genomen om na te gaan ‘hoe Sukarno Oltmans financiert’.[16]

In juni 1960 werd Oltmans verder actief in de Nieuw-Guinea-kwestie. In overleg met de nieuwe Indonesische vertegenwoordiger bij de VN Sukardjo Wirjopranoto, banaderde hij de Nederlandse permanente vertegenwoordiger bij de VN, Carl Schürmann, aan wie hij het standpunt van Indonesië toelichtte, dat aanstuurde op een resolutie van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties over deze kwestie. Op 30 september 1960 sprak president Sukarno op de 15e zitting van de Algemene Vergadering zijn beroemd geworden rede uit, To Build the World Anew (Menuju Memori Dunia) [17] [18]. Nadat in januari 1961 John F. Kennedy was beëdigd als president van de Verenigde Staten ontwierp Sukarno een nieuw diplomatiek offensief om de kwestie Nieuw-Guinea zo snel mogelijk uit de wereld te helpen.

Op 19 juni 1970 reisde Oltmans samen met Dewi Soekarno naar Jakarta voor een bezoek aan de zieke Soekarno. Bij hun overstap in Bangkok op een toestel van Japan Airlines naar Jakarta werd hem de toegang ontzegd, op aanwijzing van de Indonesische militaire attaché van de Indonesische ambassade in Thailand.[19] Soekarno overleed op 21 juni 1970 te Jakarta. Inmiddels was Soeharto in maart 1967 benoemd tot waarnemend president en in maart 1968 definitief tot president. Pas in 1994 kreeg Oltmans de gelegenheid het graf van Soekarno bezoeken in Blitar in Oost-Java.

Prins Bernhard, President Soeharto met echtgenote en koningin Juliana

Toen Soekarno in 1970 was overleden en in 1971 Luns van het Haags politiek toneel verdween (hij werd in dat jaar secretaris-generaal van de NAVO in Brussel), kwam een staatsbezoek van koningin Juliana aan het nieuwe staatshoofd Soeharto aan de orde. Na Soekarno die zich vergeefs op Nederland gericht had zou het volgens Oltmans diens opvolgers onverschillig laten zijn of Nederland nog enige rol van betekenis in Indonesië zou spelen.[29]

In het boek gaat Oltmans ook in op de bezwaren van een groep Nederlanders die zich op 22 juni 1971 in een brief bij koningin Juliana aandrong wegens de mensenrechtensituatie onder het Soeharto-regime af te zien van haar voorgenomen staatsbezoek aan Indonesië. Tot de ondertekenaars daarvan behoorden naast Oltmans zelf onder meer de politici Harry van den Bergh en Hans Kombrink (beiden PvdA), de theoloog M.H. Bolkestein, uitgever Rob van Gennep, de filosoof Jan Kassies, pastor Jan van Kilsdonk, journalist Wim Klinkenberg, kunstenaar Constant Nieuwenhuys, historica Annie Romein-Verschoor, publicist en anti-apartheidsactivist Karel Roskam, hervormd predikant Krijn Strijd, schrijver Victor van Vriesland en Azië-kenner Wim Wertheim.

Dat eerste staatsbezoek zou in 1971 ondanks deze protesten doorgang vinden. In juni 1982 vond een tweede, doch ditmaal informeel bezoek plaats van de inmiddels afgetreden koningin Juliana.

In 1995, het jaar dat Oltmans´ boek over Soekarno uitkwam, bracht ook Juliana´s opvolgster koningin Beatrix een staatsbezoek aan Indonesië. Dat bezoek vond plaats ter gelegenheid van de viering van het 50-jarig bestaan van de republiek. Voorafgaand hieraan publiceerde Oltmans de brochure Bon voyage, majesteit!. Daarin plaatste hij kritische kanttekeningen bij dat door hem op dat moment in verband met de mensenrechtensituatie nog steeds niet opportuun geacht bezoek, en na terugkeer de als vervolg daarop bedoelde brochure Welkom thuis, majesteit!. Oltmans had zelf de eerste vier maanden van 1995 in het land doorgebracht om er de laatste hand te leggen aan het manuscript van het boek. Daarbij had hij vastgesteld dat het moment voor dat bezoek zijns inziens allerminst opportuun was.

In maart 2020 - 50 jaar na het overlijden van Soekarno en 16 jaar na het overlijden van Oltmans - brachten koning Willem-Alexander en koningin Máxima eveneens een bezoek aan het land. Tijdens dit bezoek uitte de koning (nogmaals) spijt en excuses voor geweldsontsporingen tijdens het koloniale verleden van Nederland in Indonesië, zoals eerder, in 2013, de Nederlandse ambassadeur eveneens had gedaan.

Het boek over Soekarno werd door Oltmans opgedragen aan de acht kinderen van "Bung Karno", onder wie zijn dochter Karina, die in 1967 in Japan in ballingschap was geboren en haar vader nooit heeft gekend.