Kerspel

Kerspel (ook: karspel, kerspil, carspel of carspil) is de middelnederlandse benaming voor een kerkgemeente, een parochie of een onderdeel daarvan.

Het kerspel maakte als territorium van een parochie of kerkelijke gemeente van oudsher deel uit van de kerkelijke organisatie van een bisdom. De grenzen dateerden veelal uit de 11e of 12e eeuw. Door bevolkingsgroei en ontginning van woeste gronden of door splitsing konden deze grenzen worden gewijzigd. In een middelgrote stad als Maastricht waren in de 13e eeuw vier parochies en acht kerspels; in de 17e eeuw waren er een twaalftal kerspels.[1]

De zielzorg van de parochianen alsmede het verrichten van religieuze handelingen in de wijk- of kerspelkapel was het domein van de parochiepriester of kapelaan. In deze kapellen werden geen sacramenten toegediend; voor doop of begrafenis moest men naar de parochiekerk. Verder had het kerspel een taak in de handhaving van de openbare veiligheid, de brandveiligheid en de verdediging van de stad. Aan het hoofd van elk kerspel stond een wijk- of kerspelmeester. Omdat de grenzen van een kerspel meestal samenvielen met die van het richter- of schoutambt wordt het woord kerspelmeester ook wel als synoniem hiervoor gebruikt. In Maastricht kreeg elk kerspel een deel van de stadswal toegewezen, dat men diende te onderhouden en in geval van belegeringen verdedigd moest worden.[2]

Na de reformatie kwam het bij de protestants geworden parochies ook tot grenswijzigingen. Vanaf de zestiende eeuw begon men het begrip kerspel steeds meer te gebruiken om de bestuurlijke eenheid aan te geven die vanaf de Bataafse Revolutie 1795 de burgerlijke gemeente zou gaan vormen. Soms zijn bij de vorming van de gemeenten kerspelen samengevoegd tot een gemeente.

In geografische namen is het begrip veelvuldig aanwezig. Zo was het gebied rond de stad Zwolle tot 1967 een zelfstandige gemeente onder de naam Zwollerkerspel en bestond tot 1966 ten zuiden van Weesp de gemeente Weesperkarspel. Ook de namen van de gemeentes Achtkarspelen (Friesland) en Harenkarspel (Noord-Holland) en de Noord-Hollandse plaatsen Bovenkarspel, Hoogkarspel, Oudkarspel en Sijbekarspel verwijzen nog naar de kerkelijke geschiedenis. Soms ook valt een kerspel onder de parochie van een plaats terwijl het gelegen is in een andere gemeente. Zo was Kerspel Goor een onderdeel van het richterambt Kedingen en later de gemeente Markelo, maar vielen de gelovigen onder de parochie van Goor.

Streekaanduidingen voor het gebied dat samenviel met het kerspel of dat het niveau boven of onder het kerspel vormde:

• ambacht
• (boer)marke
• buurschap of boerschap
• gerecht
• grietenij
• kluft
• schultambt/schoutambt