Mosa Trajectum

Omstreeks het jaar 50 v. Chr. werden de in de omgeving van Maastricht wonende Eburonen verpletterd door het oprukkende leger van de Romeinen onder bevel van Julius Caesar. Bij opgravingen in de jaren 1973-'75 en 2008 werd op het Plateau van Caestert, 4 km ten zuiden van Maastricht, een vesting met een grootte van ca. 20 ha. opgegraven. Het oppidum, dat waarschijnlijk gesticht is rond het jaar 100 v. Chr., wordt door sommigen gezien als het Atuatuca dat Caesar in 54 v. Chr. benutte als winterkamp voor anderhalf legioen.[7]

Tracé van de Via Belgica. M = Maastricht

Romeins Maastricht, later aangeduid als Mosa Trajectum, ontstond op het knooppunt van een rivier en een weg. Omstreeks het jaar 10 v. Chr. begonnen de Romeinen met de aanleg van een belangrijke oost-westheirbaan in het noordelijk deel van de provincie Gallië (Gallia Belgica). De weg liep van de Kanaalhaven Boulogne-sur-Mer via Doornik, Valenciennes, Tongeren en Maastricht naar Keulen. Recent hebben archeologen deze weg de Via Belgica gedoopt. In Maastricht zijn delen van de weg opgegraven in de wijk Daalhof, ter plaatse Romeinsebaan genoemd. De weg liep langs de noordzijde van het Vrijthof via de Grote Staat naar de Maas. In Wyck is het verloop van de weg aangetoond in het noordelijk deel van de Rechtstraat. Wellicht bevond zich daartussen, tegenover de Jodenstraat en de Sint-Martinuskerk, de eerste rivieroversteekplaats.

In de eerste eeuw na Christus werd een paar honderd meter zuidelijker de Romeinse brug van Maastricht gebouwd. De Via Belgica vertoonde vanaf dat moment een dubbele knik bij de Maas: vóór het bereiken van de rivieroever boog de weg met een rechte hoek naar rechts en bij de brug weer naar links. De brug lag in het verlengde van de huidige Havenstraat-Eksterstraat in het Stokstraatkwartier en bestond uit stenen pijlers met een houten boogconstructie. De brug werd vele malen hersteld, maar zou tot 1275 standhouden. Langs de weg en bij de brug ontstonden zowel op de linker- als op de rechterrivieroever nederzettingen met huizen van hout en leem op smalle, langgerekte percelen. De nederzetting op de linkeroever bestond uit een kleine kern bij de brug en een straatdorp aan weerszijden van de Grote Staat. De nederzetting op de rechteroever is door riviererosie grotendeels weggespoeld. Buiten de nederzetting werden de doden langs de weg begraven, onder andere op het Vrijthof en rondom het Sterreplein in de wijk Sint Maartenspoort.

• 
  Model van de Romeinse brug
• 
  Pons Mosae, brugmonument
• 
  Romeinsebaan in Daalhof
• 
  Monument bij Romeinsebaan

Contouren van het badgebouw in het plaveisel van Op de Thermen

Romeins Maastricht was vier eeuwen lang een relatief kleine nederzetting, maar functioneerde waarschijnlijk wel als een bescheiden religieus en cultureel centrum bij een belangrijke rivieroversteek te midden van een relatief dichtbevolkt villalandschap tussen Tongeren en Heerlen.[8] De bloeitijd lag tussen omstreeks 50 na Chr en 250 na Chr. De meeste archeologische vondsten dateren uit deze periode. Met name het grote aantal gevonden fragmenten van beeldhouwwerken (meer dan 230, merendeels in het Bonnefantenmuseum en Centre Céramique) is opmerkelijk.[9] Daaronder bevinden zich fragmenten van vrijstaande godenbeelden, Jupiterpijlers en -zuilen, viergodenstenen, wijaltaren en een groot aantal grafmonumenten (o.a. de 9 m hoge, waarschijnlijk door een Triers atelier vervaardigde 'Vogelpijler').[10] Nabij de Maasbrug, bij een knik in de weg, lag op een hoger gelegen terras de zogenaamde insula, een compactere kern met enkele openbare gebouwen van steen. Twee gebouwen uit deze periode heeft men in de insula kunnen identificeren: aan de noordzijde van de weg lag een thermen-complex en aan de zuidzijde bevond zich een ommuurd Jupiter-heiligdom.

Museumkelder Derlon met restanten Romeins heiligdom

De overblijfselen van de thermen van Maastricht bevinden zich op een diepte van 5 à 6 meter onder de bestrating van het plein Op de Thermen. Het Romeinse badhuis dateert uit de 2e eeuw en werd nog in de 4e eeuw ingrijpend verbouwd. In 1840 werden voor het eerst restanten van dit bouwwerk aangetroffen, het eerste Romeinse bouwwerk dat in Maastricht werd opgegraven. In de jaren 1960 deed de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek onder leiding van Jules Bogaers opnieuw onderzoek naar het badhuis. Bij deze opgraving werd het complete thermencomplex blootgelegd, gedocumenteerd en daarna met zilverzand afgedekt. Het badencomplex beschikte over een hypocaustum, een caldarium, een tepidarium en een frigidarium, verder waren kleedruimtes, een winkel, een sportveld en wellicht een zwembad aanwezig.[11] De Maastrichtse thermen zullen in de Romeinse nederzetting (Mosa Trajectum?) een belangrijke rol gespeeld hebben als ontmoetingsplaats, wellicht ook voor militairen, bewoners van villae uit de omgeving en reizigers.

Aan het Onze-Lieve-Vrouweplein bevindt zich in het souterrain van een hotel de Museumkelder Derlon, waarin een opgraving van Romeins Maastricht uit 1983 geconserveerd is. Bij deze opgraving werden door de Maastrichtse stadsarcheoloog Titus Panhuysen onder meer resten van een Romeins heiligdom uit de eerste helft van de 2e eeuw na Chr. blootgelegd. Opgegraven werden onder andere de voorgevel van het heiligdom met een toegangspoort, een met rode mortel afgewerkt tempelplein en een ommuurd perk met een deel van het voetstuk van een 9 meter hoge, vierkante pijler met daarop een meer dan levensgroot bronzen standbeeld van Jupiter. Behalve het voetstuk, zijn van de met reliëfs versierde Jupiterpijler van Derlon een twaalftal fragmenten teruggevonden. In de omgeving werden tevens twee gebeeldhouwde boogstukken van de toegangspoort aangetroffen, en een viergodensteen die de sokkel vormde van een circa drie meter hoge Jupiterzuil. Het hart van het heiligdom, de eigenlijke tempel, ligt volgens archeoloog Panhuysen waarschijnlijk nog onder de naastgelegen Onze-Lieve-Vrouwebasiliek, waar nog geen archeologische opgravingen hebben plaatsgevonden.[12]

Ook het op de rechter Maasoever gelegen stadsdeel Wyck was in deze tijd bewoond. In 1990 werden in de Rechtstraat vlak bij de Sint-Martinuskerk bewoningsrestanten uit de 1e eeuw na Chr. aangetroffen.[13] Omstreeks 1850 kwam bij de afbraak van de oude Sint-Martinuskerk de torso van een Mercuriusbeeld uit het derde kwart van de 1e eeuw aan het licht.[14] Aan de randen van de stad lagen enkele villae rusticae: de Romeinse villa Borgharen-Pasestraat, de Gallo-Romeinse villa van Smeermaas, de Romeinse villa Maastricht-Louwberg en de Romeinse villa Backerbosch in Cadier en Keer.

• 
  Vrijwel intacte Romeinse kelder, in 1902 opgegraven
• 
  Viergodensteen met reliëf van Hercules met knuppel
• 
  Reliëf van dodenmaal op 2e-eeuws grafmonument
• 
  Romeins glaswerk uit Maastricht en omgeving

Omgracht castellum uit de 4e eeuw

Rond 270 na Chr. werd de Romeinse nederzetting bij de Maasbrug verwoest door invallende Germaanse stammen. Ter bescherming van de brug werd omstreeks 333 op de linkeroever een castellum gebouwd, een ommuurd legerkamp met tien torens en twee poorten, het castellum van Maastricht. Waarschijnlijk bevond zich op de rechteroever in Wyck een soortgelijk fort. De bouw ervan paste binnen het beleid van keizer Constantijn de Grote om op strategische plaatsen in de uithoeken van het rijk troepen (comitatenses) te stationeren, die bij invallen van vijandige stammen snel paraat zouden zijn.[15] Over het gebruik van het Maastrichtse castellum in de laat-Romeinse tijd is weinig bekend. Vermoed wordt dat het een militaire functie had, maar bewijs daarvoor is tot op heden niet gevonden. Wel is binnen het castellum een groot drieschepig gebouw aangetroffen, waarschijnlijk een horreum, een graanschuur uit de 4e eeuw.[16] Het verwoeste thermencomplex werd in deze periode opnieuw opgebouwd.

Rond deze tijd kreeg het christendom steeds meer voet aan de grond in het Romeinse rijk. Vanuit de centra Trier, Keulen en Tongeren werden ook kerken gesticht in dit deel van het rijk. Het oudste bewijs van christelijk leven in Maastricht is de grafsteen van Amabilis uit de vijfde eeuw in het lapidarium van de Sint-Servaasbasiliek. De van oorsprong Armeense missionaris en bisschop van Tongeren Servatius overleed volgens de overlevering eind 4e eeuw te Maastricht en werd er begraven op de Romeinse begraafplaats langs de Via Belgica, het tegenwoordige Vrijthof. Zijn graf ontwikkelde zich al snel tot een bedevaartplaats van betekenis en leidde in de 6e eeuw tot de bouw van de eerste Sint-Servaaskerk. Er omheen ontstond een tweede bewoningskern, waarmee Maastricht een nieuw hoofdstuk tegemoet ging.

• 
  Castellumtoren (pandhof OLV-basiliek, opgraving 1910)
• 
  Castellumtoren (Houtmaas, opgraving 1982)
• 
  Grafsteen van Amabilis (5e eeuw)
• 
  Crypte van St-Servaas, St-Servaasbasiliek