Romeinse brug van Maastricht

Rond het begin van de christelijke jaartelling of iets daarvoor werd door de Romeinen de heirbaan Bavay (Bagacum Nerviorum) - Keulen (Colonia Agrippina) aangelegd, thans bekend als de Via Belgica. Het grootste obstakel in deze belangrijke oost-westroute van Het Kanaal naar de Rijn werd gevormd door de rivier de Maas. Als locatie voor de oversteek werd een van nature doorwaadbare plaats in de rivier gekozen. Aangezien de Maas een regenrivier is, en dus wisselende waterstanden heeft, werd de bouw van een brug al snel noodzakelijk. Het is vrijwel zeker deze brug over de Maas (pons mosae) die door Tacitus in zijn Historiae werd beschreven als de plaats waar Julius Civilis tijdens de Bataafse Opstand in 70 AD een troepenmacht van Tungri, aangevuld met Baetasii en Nerviërs, onder leiding van Claudius Labeo versloeg.[noot 2]

De brug in de laat-Romeinse tijd. Het castellum in Wyck (rechts) is hypothetisch

Hoe de brug er heeft uitgezien is niet precies bekend, maar waarschijnlijk werd hier gekozen voor een al vele malen eerder toegepast standaardtype; dat wil zeggen stenen brugpijlers met daartussen houten overspanningen. In elk geval lag er vanaf de tweede eeuw een brug op stenen pijlers.[2] Uit later archeologisch onderzoek (de brug werd in 1963 bij toeval ontdekt tijdens baggerwerkzaamheden) bleek dat het hout gebruikt voor de damwanden van de pijlers gekapt is in de eerste helft van de eerste eeuw. Er werden echter ook balken aangetroffen uit de derde en de vierde eeuw waaruit men kan concluderen dat de brug op z'n minst onderhouden werd.

In het tweede kwart van de vierde eeuw probeerde het uit elkaar vallende Romeinse Rijk zijn grenzen zo goed mogelijk vast te houden. De weg Bavay - Keulen was hierbij van groot strategisch en economisch belang. Ter verdediging van de brug bouwden de Romeinen op de westoever van de Maas een fort, het Romeins castellum van Maastricht. Deze vesting is waarschijnlijk pas in de 9e of 10e eeuw afgebroken.

Oorkonde uit 1139 waarin Koenraad III de brug schenkt aan het Sint-Servaaskapittel (RHCL, Maastricht)

Instorting brug in 1275, afgebeeld in Hartmann Schedel's Kroniek van Neurenberg (1493)

In de zesde eeuw wordt er voor de tweede keer schriftelijk melding gemaakt van de brug. Gregorius van Tours wijdde in zijn werk 'Liber de Gloria Confessorum' een hoofdstuk aan Sint-Servaas en diens begrafenis op het grafveld van Maastricht: "iuxta ipsum pontem ageris publici" (bij de brug van de grote weg). De vicus Maastricht kwam in de Merovingische en Karolingische tijd als handelsstad tot bloei. Het functioneren van de brug als verbinding tussen de verschillende handelsroutes is daarbij van essentieel belang geweest.

In het jaar 987 kende keizer Otto III volgens akte het recht van muntrecht en tolheffing in Maastricht toe aan bisschop Notger van Luik: "navibus et ponte" (zowel op de boten als de brug). In een oorkonde van 29 juni 1139 schonk koning Koenraad III de brug aan het kapittel van Sint-Servaas op voorwaarde dat de tolopbrengsten gebruikt zouden worden voor het onderhoud. Deze schenking werd op 18 december 1139 door paus Innocentius II bevestigd. Het Sint-Servaaskapittel was een zogenaamde vrije rijksheerlijkheid en had zowel wereldlijk als geestelijk grote macht in Maastricht en omstreken. De tolopbrengst viel echter tegen en het onderhoud bleek duurder dan verwacht.

De eerste brug over de Maas heeft mogelijk ruim twaalf eeuwen dienstgedaan, maar is diverse malen herbouwd en vernieuwd. Archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat er minimaal drie bruggen op deze locatie zijn geweest.[3] De Maastrichtse archeoloog en erfgoedbeheerder Eric Wetzels is van mening dat het onwaarschijnlijk is dat de Romeinse brug twaalf eeuwen heeft standgehouden, omdat aanwijzingen van reparaties in de middeleeuwen ontbreken. Wetzels vermoedt dat de Maasoversteek al in de 9e eeuw in noordelijke richting is verplaatst, mogelijk na de verwoesting van het castellum door de Vikingen, waarbij het de vraag is of toen überhaupt een brug aanwezig was.[4]

Tijdens de vele belegeringen van Maastricht werd de brug herhaaldelijk vernield, onder andere in de strijd tussen de hertogen van Brabant en de prins-bisschoppen van Luik. Zo moest de brug in de 13e eeuw diverse malen worden hersteld, met name na de belegeringen van 1204 en 1267. Om het kapittel te compenseren voor de zware last van het herstel, werd in 1274 besloten dat er aan onderhoud niet meer besteed hoefde te worden dan er aan tolgeld binnenkwam. Er was toen waarschijnlijk al sprake van achterstallig onderhoud, want nog geen jaar later stortte de brug in tijdens een processie, waarbij 400 mensen verdronken. Ter vervanging werd vanaf 1280 de huidige Sint Servaasbrug gebouwd in het verlengde van de Maastrichter Brugstraat.

De eerste die het bestaan van de Romeinse brug in het verlengde van de Plankstraat vermoedde, was in 1923 de lokale historicus Johannes Goossens. Zijn vermoedens waren gebaseerd op het aantreffen van een dam van 10 à 12 meter breed in de Maas tijdens baggerwerkzaamheden omstreeks 1915. In 1963 stuitten baggeraars op de bodem van de rivier opnieuw op restanten van de Romeinse brug van Maastricht. Deze keer werd onder leiding van archeoloog Jules Bogaers onderzoek gedaan door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. De dwars op de rivieroever geplaatste dam bleek 80 meter lang en 30 meter breed te zijn. Het hoogste punt lag slechts 240 cm onder het peil van de Maas.

Bij diverse duikcampagnes van juli 1963 tot januari 1965 werden de constructies op de bodem van de rivier in kaart gebracht en kon ten minste één brugpijler worden aangetoond. Tevens werd een groot aantal brokken natuursteen naar boven gehaald, die vanaf de laat-Romeinse tijd ter versteviging van de brugpijlers waren gestort.[5] De helft daarvan bevatte inscripties of beeldhouwwerk en bleek afkomstig van gesloopte bouwwerken (zie hieronder). Bij een inspectie van de vindplaats in 1993 en 1998 vonden duikers nog twee brugpijlers, alsmede de vermoedelijke oostelijke aanlanding van de brug. Deze was door riviererosie steeds verder naar het midden van de Maas opgeschoven.[6] Bij een inspectie in oktober 2015 constateerden duikers dat de Romeinse brugresten te lijden hebben van de sterkere stroming die is ontstaan door hoogwatermaatregelen, waardoor de beschermende kleilaag steeds verder is weggespoeld. Verwacht wordt dat het rijk, na de op handen zijnde verlening van de monumentenstatus, zorg zal dragen voor de conservering van de brugrestanten.[3]

In 1997 werd de Stichting Romeinse Brug Maastricht opgericht, die als doelstelling had de resten van de Romeinse brug op de Maasbodem te beschermen tegen verder verval. De stichting beijverde zich voor informatievoorziening over de brugresten via de website en informatiepanelen ter plaatse en in de Romeinse museumkelder Derlon. De stichting werkte ook mee aan de plaatsing van een monument op de linker Maasoever. Verder werd een maquette van de brug vervaardigd. De stichting is omstreeks 2010 opgeheven.[noot 3]

Opgedregde brokstukken, 1963

De Romeinse brug is de belangrijkste archeologische vindplaats van provinciaal-Romeins beeldhouwwerk in Maastricht en Nederland. Tijdens de duikcampagnes van 1963-65 werden 169 stenen boven water gehaald, waarvan 85 gebeeldhouwde. In 1993 werden nog minstens 100 bewerkte stenen op de bodem van de rivier gesignaleerd.[7] In 1999–2000 vond een nieuwe duikcampagne plaats, waarbij opnieuw een aantal bewerkte stenen boven water gehaald zijn. Het voorlopig laatste onderzoek vond plaats in 2015. Het betreft hier zonder uitzondering spolia, hergebruikte brokstenen van bouwwerken, grafmonumenten of heiligdommen. Waarschijnlijk werden ze in de laat-Romeinse of vroegmiddeleeuwse tijd gebruikt om de brugpijlers te verstevigen. Van een vrijstaand beeld van een leeuw die een paardenkop als prooi heeft, is in 2005 een kopie gemaakt. Deze markeert thans op een zuil de westelijke aanlanding van de Romeinse brug.

In het noordwestelijk portaal van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek bevindt zich een 12e-eeuws reliëf, waarvan de herkomst lange tijd ongewis was. Het stelt een eedaflegging voor in tegenwoordigheid van een tronende koning. Volgens kunsthistorica Elizabeth den Hartog bevond het reliëf zich oorspronkelijk aan een poort, toren of bruggenhoofd nabij de oude Maasbrug, die achter de Onze-Lieve-Vrouwekerk aanlandde. Het reliëf zou de reizigers die hier de rivier overstaken erop wijzen dat de brug koninklijk bezit was.[8] Mogelijk verbeeldt het reliëf de schenking door koning Koenraad III van de brug aan het Sint-Servaaskapittel in 1139. Na de sloop van de brug eind 13e eeuw zou het reliëf zijn aangebracht tegen de apsis van de kerk, waarna het door Cuypers omstreeks 1900 werd verplaatst naar de huidige locatie.

• 
  Fragment van grafsteen, 65-80 na Chr., in 1963 uit de Maas opgedregd
• 
  Leeuw met paardenkop, 160-190 na Chr., afkomstig uit de Maas
• 
  Pons Mosae, sculptuur uit 2005 ter markering van de brugaanlanding
• 
  Eed op de relieken, wellicht na 1139 aangebracht op de poort bij de brug

• Mosa Trajectum
• Via Belgica
• Castellum (Maastricht)
• Lijst van Romeinse bouwwerken in Nederland

• 'RomeinseBrögk' op website mestreechtersteerke.nl
• 'Stichting Romeinse Brug' op website Paul Vroomen