Transgender

Naast de oudere aanduidingen travestiet en transseksueel werden in de jaren 1980 en 1990 ook de termen transgenderisme en transgenderist gebruikt. Het ging daarbij om mensen met een identiteit tussen man en vrouw in[3] of bij wie de mannelijke en vrouwelijke identiteit ongeveer even sterk zijn[4]; tegenwoordig zou zo iemand zich eerder genderqueer noemen, al wordt soms ook nog wel de term transgenderisme gebruikt.[5]

Dit resulteerde in de volgende driedeling:[6]

• Travestieten: personen die tevreden zijn over hun geslachtskenmerken, maar die wel de behoefte voelen om bijvoorbeeld kleding van de andere sekse te dragen.
• Transgenderisten: personen die zich niet willen beperken tot slechts de mannelijke danwel de vrouwelijke genderidentiteit, wat gepaard kan gaan met een gedeeltelijke onvrede over hun geslachtskenmerken.
• Transseksuelen: personen die hun oorspronkelijke geslachtskenmerken als dermate problematisch ervaren, dat zij permanent en geheel van geslacht willen veranderen of zijn veranderd.

Het begrip transgender maakte in de jaren 1980 opgang in de Verenigde Staten en is sinds het jaar 2000 ook steeds gangbaarder geworden in de Nederlandse taal.[4] Het woord werd bedacht door mensen die zich niet konden vereenzelvigen met hun geboortegeslacht, maar moeite hadden met de term transseksueel die toen gebruikelijk was. Voor hen verwees die term naar het idee dat sommige mensen in het verkeerde lichaam zijn geboren en eigenlijk tot de andere sekse behoren.[7]

Al snel werd transgender een parapluterm waarmee een heel scala aan variaties in gendergevoelens en -gedrag kan worden aangeduid. De gemene deler is steeds: een mismatch tussen het geboortegeslacht en de eigen beleving (genderidentiteit) of gewenste uiting van geslacht (genderexpressie).[7] Om niemand buiten te sluiten, wordt tegenwoordig ook wel de schrijfwijze trans* (met asterisk) gebruikt.[8]

Bij het grote publiek is de diversiteit binnen het transgenderspectrum vaak nog onbekend, aangezien de transgenders die in de media verschijnen doorgaans trans vrouwen (transseksuele vrouwen) zijn. Daarbij gaat de aandacht vaak uit naar de weinig subtiel beschreven lichamelijke transitie. trans mannen en vooral personen met een non-binaire identiteit zijn veel minder vaak in beeld.[9][10]

Volgens een onderzoek van het SCP uit 2017 heeft 0,6% van de mannen en 0,2% van de vrouwen problemen met het eigen geboortegeslacht.[11] Een rapport van de Rutgers Stichting uit 2018 zegt dat 0,6 tot 0,7% van de Nederlandse volwassenen en middelbare scholieren transgendergevoelens hebben. In de leeftijd tussen de 12 en 24 jaar gaven 1,7% van de jongens en 2,9% van de meisjes aan een non-binaire of fluïde genderidentiteit te hebben of het nog niet te weten.[12]

Het totaal aantal personen dat in Nederland middels een medische transitie van geslacht veranderd is, wordt geschat op 7000 tot 8000, inclusief kinderen en adolescenten. Tussen 2008 en 2013 steeg het aantal aanmeldingen voor een transitie van 250 naar 1000 personen die zich jaarlijks bij een genderteam meldden. Lang niet altijd wordt daadwerkelijk tot een geslachtsveranderende operatie overgegaan. De sterke stijging houdt verband met het feit dat het sinds 2014 makkelijker is geworden om iemands geslacht in de geboorteakte te laten wijzigen. Direct na de betreffende wetswijziging werd daar door 770 transgenders gebruik van gemaakt.[13]

Voor België wordt het aantal personen dat zich meer het andere dan het eigen geboortegeslacht voelt geschat op rond de 30.000. Medio 2017 kwam het totaal aantal Belgen dat verandering van geslacht ook in de aktes van de burgerlijke stand liet doorvoeren uit op 992, gerekend vanaf januari 1993.[14]

Voor de Verenigde Staten geeft een ruwe schatting aan dat 0,3% (ca. 700.000 personen) van de volwassenen transgender is, voor een onbekend deel overlappend met de ongeveer 3,5% van de mensen die zich als lgbt identificeren. Bij de volkstelling van 2010 waren er 89.667 Amerikanen die hun naam hadden gewijzigd in eentje die bij het andere geslacht hoort, terwijl 21.833 personen ook lichamelijk van geslacht waren veranderd.[15]

Het begrip transgender heeft uitsluitend te maken met genderidentiteit: tot welk gender iemand zichzelf rekent. Het staat dus los van seksuele oriëntatie: tot welke andere mensen iemand zich fysiek, romantisch of emotioneel aangetrokken voelt. Het is een misverstand dat bijvoorbeeld een trans vrouw automatisch ook homoseksueel is.

De woorden homoseksueel en heteroseksueel kunnen in dit verband enigszins verwarrend zijn. In de wetenschappelijke literatuur wordt de seksuele oriëntatie van iemand die transgender is vaak aangeduid met de term androfiel (aangetrokken tot mannen), gynefiel (aangetrokken tot vrouwen), biseksueel (aangetrokken tot beide) of aseksueel (aangetrokken tot geen van beide).

Al deze seksuele oriëntaties komen voor onder mensen die zich als transgender identificeren. In één studie werd gevonden dat onder trans mannen ca. 90% zich seksueel aangetrokken voelt tot vrouwen, ongeveer 5% zich aangetrokken voelt tot mannen, ca. 3% tot zowel vrouwen als mannen en een enkeling voelt zich slechts aangetrokken tot andere personen die ook transgender zijn. Onder trans vrouwen voelde ca. 30% zich aangetrokken tot vrouwen, ongeveer 46% voelde zich aangetrokken tot mannen, ca. 15% voelde zich aangetrokken tot beide en ongeveer 10% voelde zich enkel aangetrokken tot andere transgenders.[16]

Ondanks alle verschillen zijn er ook overeenkomsten tussen transgenders en holebi's, namelijk op psychosociaal gebied: mensen in beide groepen kunnen worstelen met zaken als zelfacceptatie en uit de kast komen en te maken krijgen met discriminatie. Vanuit de emancipatiebeweging worden beide groepen tegenwoordig vaak onder één noemer gebracht: lhbt, waarbij de T voor transgender staat en de andere letters voor lesbische vrouwen, homoseksuelen en biseksuelen.

Judith Butler, 2012

Boeken van Judith Butler, Kate Bornstein, Patrick Califia, Judith Lorber en Camille Paglia verwoordden een genderbegrip dat voorheen betiteld werd als genderbender: het spelen met uitgesproken seksespecifieke elementen van gedrag.

Butler ging het verst in de kritiek op de sekse-tweedeling. Zij ging door op het concept cyberfeminisme van de vroege jaren 1990 en formuleerde de politieke stellingname dat gender op performatieve wijze tot stand komt (genderperformativiteit). Aanhangers van haar theorie waren te vinden in de queerbeweging. In deze subculturele stroming vonden mensen een plek die zich niet hetero of homo, man of vrouw of zelfs zwart of blank voelden.

Radicale aanhangers van Butlers theorieën stelden — in navolging van de radicale uitspraken van de feminisische actiegroep Paarse September in 1972: Alle vrouwen zijn lesbisch, behalve zij die het nog niet weten! — dat iedereen in feite transgender is, maar uit maatschappelijk opzicht die keus uit de weg gaat. De stellingname won terrein in radicaalfeministische kringen, biseksuelen en een groep die heden ten dage aangeduid wordt als transgenderisten of genderqueers, maar ontmoette ook kritiek vanwege het totalitaire en intimiderende karakter ervan.

In de wereld van travestieten, transseksuelen en transgenderisten leidde de politieke stellingname van de genderbenders tot een grote spraakverwarring (iemand die noch een travestiet noch transseksueel is, is transgender en tegelijk zou het onderscheid er niet zijn, zo stellen de kringen rondom het blad Continuüm), maar ook tot een verdere bewustwording van de als beknellend en betuttelend ervaren gang van zaken rondom de real-life test en de eisen die gesteld werden aan iemand die een wettelijke geslachtsverandering wenste voordat in 2015 de wetgeving aangaande de juridische geslachtswijziging radicaal werd aangepast.[17]

Gaandeweg ebde de commotie weg en werd in groepen voor belangenbehartiging en politieke actie duidelijk dat een te algemeen geformuleerd begrippenkader allerlei verschillen en belangentegenstellingen verdoezelde.

Waarschijnlijk zijn er altijd al mensen geweest die tegenwoordig met de term transgender worden aangeduid. In andere culturen werden en worden zij soms als een aparte groep gezien, zoals bijvoorbeeld de muxe, de hijra en de katoey. Bij meerdere Noord-Amerikaanse indianenstammen werden ook wel mannelijke vrouwen en vrouwelijke mannen apart onderscheiden, waarvoor tegenwoordig de term two-spirit wordt gebruikt.

De westerse cultuur onderscheidt alleen tussen man en vrouw. Wel zijn er voorbeelden van individuele personen die zich zoals het andere geslacht kleedden, zoals de Romeinse keizer Elagabalus, de Franse Chevalier d'Éon en Maria van Antwerpen. Hierbij is vaak niet duidelijk of het ging om travestie of (gewenste) transseksualiteit en evenmin valt na te gaan in hoeverre er een innerlijk beleefde identiteit aan ten grondslag lag.[11]

Vanaf de 18e eeuw kwamen er aparte woorden voor deze mensen, te beginnen met eonisten naar Chevalier d'Éon en travestieten, bedacht door Magnus Hirschfeld, gevolgd door transseksisten, transseksualisten, transseksuelen en transgenderisten, tot aan de huidige term transgender die in de jaren 1980 opkwam. De eerste geslachtsaanpassende operaties werden in 1912 in Berlijn uitgevoerd door de chirurg Richard Mühsam, maar bredere maatschappelijke bekendheid kreeg het fenomeen pas in 1952 door de media-aandacht voor de Amerikaanse trans vrouw Christine Jorgensen.[11]

Internationaal

Transgenders tijdens de optocht van de WorldPride in Madrid in 2017

Wereldwijd kennen de meeste landen nog altijd twee genderidentiteiten, namelijk man en vrouw, al zijn er ook landen waar een derde gender juridisch wordt erkend: na Australië en Nieuw-Zeeland werd Duitsland per 1 november 2013 het eerste land in Europa dat de mogelijkheid biedt om baby's geslachtloos te registreren.[18] Sommige landen vereisen bepaalde operatieve ingrepen om het geslacht legaal te kunnen veranderen, terwijl in andere landen kan worden volstaan met een officiële verklaring van de diagnose genderdysforie.

Internationale bekendheid kreeg de transgenderidentiteit via het Eurovisiesongfestival, dat in 1998 gewonnen werd door de Israëlische transseksueel Dana International. In 2006 wist de Oekraïense travestiet Vjerka Serdjoetsjka de tweede plaats te behalen en in 2014 was de Oostenrijkse travestie-artiest Conchita Wurst ("de vrouw met de baard") de veelbesproken winnaar.

Sinds 2009 is RuPaul's Drag Race een bekende talentenjachtshow voor travestieten. Deze wordt op de Amerikaanse televisie uitgezonden en vormde wereldwijd een impuls voor de showtravestie. Onder meer in Amsterdam ontstonden hierdoor diverse drag-huizen. Dit zijn kleine groepen van jongere travestie-artiesten onder leiding van een ervaren oudere drag-moeder. In New York bestaan zulke drag-huizen al enkele decennia, waar ze vooral opvang boden voor arme zwarte homo- en transjongeren.[19]

In 2015 kwam het onderwerp transgender wereldwijd in het nieuws toen de vroegere Amerikaanse tienkampkampioen en tv-beroemdheid Bruce Jenner bekend maakte voortaan als vrouw onder de naam Caitlyn Jenner door het leven te gaan. De Volkskrant noemde dit een gebeurtenis waardoor transgenders in de populaire cultuur omarmd werden en een belangrijke stap voor hun emancipatie. De krant riep 2015 dan ook uit tot het Jaar van de Transgender.[20] Internationale media-aandacht was er ook voor de Nederlandse visagiste Nikkie de Jager, die met haar youtubekanaal NikkieTutorials 12 miljoen volgers heeft, toen zij in januari 2020 bekend maakte dat ze transgender is.[21]

Nederland

Uitreiking van de Bob Angelo Penning 2013 aan de transgenderbeweging, tijdens de nieuwjaarsreceptie van het COC in Paradiso op 27 januari 2013

In Nederland vond in 1959 de eerste geslachtsaanpassende operatie plaats,[22] waarna met name de Genderstichting van de hormoonarts Otto de Vaal veel wist te bereiken op het gebied van medische behandeling en maatschappelijke erkenning. Eind jaren 1970 nam het Amsterdamse VU-ziekenhuis deze zorg op zich, kreeg een speciaal genderteam en in 1988 de eerste hoogleraar transseksuologie ter wereld in de persoon van Louis Gooren. Hierdoor kon wetenschappelijke expertise worden opgebouwd en werd de transitie door de zorgverzekeraars vergoed. Nederland kreeg hierdoor een wereldwijd leidende rol op dit medische gebied. In 1985 werd ook de juridische kant voor het eerst geregeld middels de wet op geslachtswijziging.[11][23] Zie ook de huidige regels.

Het COC nam belangenbehartiging voor transgenders in 2012 formeel als doelstelling in de statuten op.[24] Onderwerpen die regelmatig op de politieke agenda worden gebracht zijn sekseregistratie, transgenderzorg en discriminatie. In Nederland wordt een groot deel van de geslachtsaanpassende operatie vergoed, maar sommige onderdelen alleen onder bepaalde voorwaarden.[25] In 2013 ontving de Nederlandse transgenderbeweging de Bob Angelo Penning van het COC.

Op de Nederlandse televisie werd transseksualiteit rond 1980 eerstmaals besproken in praatprogramma's als Sonja Barend en Rondom Tien. De showtravestie kreeg landelijke bekendheid toen Veronica van 1995 tot 1997 De Travestieshow uitzond, gepresenteerd door Robert ten Brink en met Nickie Nicole als juryvoorzitter.[26] Meer recent was er aandacht voor het onderwerp transgender in het televisieprogramma Hij is een Zij dat in januari 2014 en januari 2015 werd uitgezonden. In het najaar van 2016 kwam de EO met een datingprogramma voor transgenders onder de titel Love me gender.

Onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) uit 2012 liet zien dat 40% van de transgenders in Nederland worden gediscrimineerd. Het COC constateerde in 2015 een stijging van geweld tegen mensen die zich als transgender identificeren en wilde dat discriminatie van hen expliciet in de wet strafbaar gesteld wordt. Het Transgender Netwerk Nederland heeft een meldpunt om discriminatie te melden.[27]

Door verandering van de genderidentiteit of teleurstelling over het resultaat kan bij een transgender na de wens om van geslacht te veranderen na verloop van tijd de wens ontstaan om weer terug te veranderen, of weer een andere positie in het genderspectrum in te nemen. De eventuele hormoonbehandeling kan dan gestaakt worden en/of de oorspronkelijk geproduceerde hormonen kunnen worden toegediend ter compensatie van de verwijdering van de hormoonproducerende organen. In sommige gevallen worden hersteloperaties uitgevoerd.

De wens om van geslacht te veranderen is in sommige gevallen een waan die voortkomt uit schizofrenie of een psychose, zo stellen deskundigen. Bij sommige gevallen van gendertransformatie blijkt een overlap te zijn met andere psychiatrische problematiek, zo bleek in 2000 uit onderzoek van psychiater Joost à Campo.[32] Genderklinieken kunnen eraan voorbijgaan dat een patiënt een psychotische stoornis heeft zoals schizofrenie of andere psychopathologie.[33]

De boot van Trans United tijdens de Canal Parade 2016 in Amsterdam

De belangen van transgenders en transseksuelen worden doorgaans behartigd door de algemene lhbt-belangenorganisaties, zoals het COC in Nederland en çavaria in België. Daarnaast zijn er ook enkele gespecialiseerde organisaties voor en door transgenders, met name Transvisie[34] het Transgender Netwerk Nederland (TNN) en in Amsterdam Trans Amsterdam[35] en Trans United[36], de laatste speciaal voor de biculturele transgender.

Voor gezelligheid en educatie zijn er al sinds de jaren 1980 verspreid over Nederland maandelijkse bijeenkomsten voor travestieten en transseksuelen (T&T-avonden), aanvankelijk georganiseerd door de NVSH en later door lokale T&T-organisaties, die tegenwoordig ook vaak de overkoepelende term transgender gebruiken.[37] De landelijk werkende belangenorganisatie Transvisie organiseert contactgroepen en biedt de mogelijkheid tot een-op-eengesprekken met andere transgender personen. Daarnaast biedt Transvisie informatie over transgender-zijn, mogelijkheden voor medische behandeling en vergoeding daarvan.

Afgezien van het Amsterdamse travestiecafé De Lellebel, zijn er geen permanente uitgaansgelegenheden die zich specifiek op transgenders richten. Weliswaar opende Trans United in de zomer van 2014 in de Amsterdamse Reguliersdwarsstraat de eerste bar speciaal voor transgenderisten, maar deze was geen lang leven beschoren.[38][39]

Ook zijn er een aantal dagen waarop speciaal aandacht wordt besteed aan de positie van transgenders:

• 31 maart: de Internationale Dag van Transgendervisibiliteit, die zich sinds 2009 vooral op zichtbaarheid van transgenders richt.
• 17 mei: de Internationale Dag tegen Homofobie en Transfobie (IDAHOT) richt zich sinds 2009 niet alleen meer tegen homofobie, maar ook tegen transfobie.
• 20 november: de Internationale Transgender Gedenkdag om stil te staan bij de slachtoffers van transfobie (haat jegens transgenders).

Een zebrapad in Chicago, gekleurd in de kleuren van de transgendervlag.

Er zijn ook een reeks van films, documentaires en televisieprogramma's met transgenderpersonen en/of genderdiversiteit als onderwerp. Hoewel vanaf de jaren 1990 zowel in Nederlandse als Belgische televisieseries geleidelijk aan lesbische, homoseksuele en transseksuele personages optraden, bleef genderfluïditeit voor een breed publiek nog een erg moeizaam thema.[40]^:274-275

Enkele voorbeelden waarbij een transgenderpersoon een hoofdrol spelen zijn een Amerikaanse film Boys Don't Cry (2000) de Duitse film Romeos (2011), About Ray, ook wel Three Generations (2015) genoemd, de Nederlandse documentaire Genderbende (2017) en de Amerikaanse film A Kid Like Jake (2018). Dergelijke films worden onder meer vertoond op het meerdaagse festival Transcreen, dat sinds 2011 elke twee jaar in Amsterdam plaatsvindt.[41] Ook tijdens het algemene filmfestival IDFA waren in 2018 relatief veel documentaires met een transgender-thema te zien.[42]

Met name voor jonge transgender en genderfluïde jongeren tussen de 15 en 24 jaar zijn vlogs een belangrijk medium geworden om ervaringen uit te wisselen.[40]^:281 Naast video's met vragen en antwoorden (Q&A's) brengen transseksuele jongeren ook vaak de verschillende fases van hun transitieproces in beeld en bespreken ze hoe ze een en ander beleven.[43]

Naar het voorbeeld van de regenboogpaden werden in juni 2019 in de homobuurt van de Canadese stad Toronto ook enkele oversteekpaden overeenkomstig de transgendervlag (Helms-variant, zie ook hieronder) aangebracht onder de naam Trans Pride Crosswalk.[44] In 2019 werd ook in Almere een vergelijkbaar transpad aangelegd.[45]

Populaire symbolen die staan voor de transgender-identiteit zijn vaak ontstaan uit een combinatie van de symbolen voor de man en de vrouw. Holy Boswell ontwierp in 1993 een variant waarbij een pijl in combinatie met en kruis de cirkel doorkruist. Het symbool is opgenomen als Unicode [⚧]=[U+26A7]. Rumpus Parable ontwierp een versie voor agenders.

De bekendste transgendervlag werd in 1999 ontworpen door Monica Helms, een vrouwelijke transgender. De vlag werd voor de eerste keer gebruikt tijdens de Gay Pride van 2000 in Phoenix en bestaat uit vijf horizontale banen: twee lichtblauw, twee lichtroze en een witte baan in het midden. De kleur wit staat voor iedereen met een fluïde gender-identiteit, die zichzelf beschouwen als genderloos of in een proces van geslachtsverandering zitten. Een alternatieve transgendervlag werd in 2002 ontworpen door Jennifer Pellinen.

• 
  Transgendersymbool in kleur
• 
  Transgendersymbool inclusief agenders
• 
  Transgendervlag (Monica Helms)
• 
  Transgendervlag (Jennifer Pellinen)

Voor nog andere varianten voor deelcategorieën transgenders, zie Transgendervlag.

Travestie-artiest Conchita Wurst in 2014

Anohni op het Coachella festival in 2009

Bregtje Visser, oprichter van Stichting GenderTalent in Nederland op Internationale Vrouwendag 2018

Bekende mensen die transgender zijn uit heden en verleden kunnen worden onderscheiden in bekende travestieten, bekende transgenderisten en bekende transseksuelen. Soms loopt dit echter in elkaar over.

• Uit de kast komen
• World Professional Association for Transgender Health

• Bakker, A. (2018): Transgender in Nederland - een buitengewone geschiedenis, Boom

• 'Transtrends - Waarom willen zoveel mensen van geslacht veranderen?', De Groene Amsterdammer
• Boekbespreking: 'Transgender in Nederland. Een buitengewone geschiedenis'
• SCP-rapport: Transgender personen in Nederland
• Website van de Vereniging Genderdiversiteit

Zie de categorie Transgender van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.