Floresmens

In de Liang Bua was al in de jaren 50 en 60 van de twintigste eeuw drie keer gegraven door de Nederlandse pater-archeoloog Theo Verhoeven.[2] Na hem deed de Indonesiër Soejono er in de jaren 70 en 80 opgravingen. De eerste vondst op 5,9 meter diepte in de grot was een onvolledig skelet, inclusief schedel (hoewel deze bij de opgraving onherstelbaar beschadigd is). De armen ontbreken. Het skelet is volgens de beschrijving in het Nature-artikel,[3] waarin de soort voor het eerst beschreven werd, "niet gefossiliseerd".[4] Het skelet is waarschijnlijk dat van een vrouwelijke volwassene van circa 1 meter lang met een herseninhoud van circa 380 milliliter. De ouderdom van de omringende aardlaag werd met massaspectrometrie bepaald op 18.000 jaar. Thermoluminescentiedatering van vondsten in deze laag resulteerde in een ouderdom van 31.000 tot 39.000 jaar en 12.000 tot 16.000 jaar.

De tweede vondst in een ander deel van de grot op 4,7 meter diepte betreft een aantal botten zonder schedel. Van een stukje druipsteen in de nabijheid van de vondst is de ouderdom met massaspectrometrie en elektronspinresonantie bepaald op ca 37.000 jaar. 20 centimeter boven deze vondst werd een Dwergstegodont-kies gevonden. Hiervan werd de ouderdom bepaald met elektronspinresonantie op 74.000 jaar (+14.000, -12.000).

De derde vondst is een (van de overige vondsten losstaand) onvolledig spaakbeen, opgegraven in een ander deel van de grot, waarvan de ouderdom bepaald is op 74.000-95.000 jaar. Ook dit spaakbeen zou toe kunnen behoren aan een mensachtige van circa 1 meter lang.

Later onderzoek bracht de jongste dateringen van deze fossielen in twijfel. De aardlagen waarop de datering was gebaseerd bleken niet dezelfde te zijn waarin de fossielen daadwerkelijk werden gevonden, maar een later afgezette laag. De ouderdom van de fossielen wordt nu op 100.000 tot 60.000 jaar geschat, terwijl werktuigen in de stijl die met de Floresmens wordt geassocieerd tussen 190.000 en 50.000 jaar geleden worden gevonden. Op basis van deze data komt het uitsterven van de Floresmens op ongeveer 50.000 jaar geleden te liggen, wat overeenkomt met de tijd dat de vroege moderne mens (Homo sapiens) in dit deel van de wereld verscheen.[5]

In 2014 is een fossiele kaak met tanden van de Floresmens gevonden die gedateerd is op 700.000 jaar geleden. [6]

De schedelinhoud van 380 cc is even groot als die van een (vijf maal zwaardere) chimpansee; de encefalisatiegraad is dus ongeveer die van een moderne mens. Uit het skelet kan echter worden afgeleid dat het geen kind betreft, maar een volwassen individu.

 Het eiland Flores is in geel aangegeven

Tijdens de ijstijden was het zeeniveau maximaal 120 meter lager dan tegenwoordig. De meeste, maar niet alle, eilanden van wat nu de Indonesische archipel is, waren met elkaar verbonden. Mensen en dieren konden zich gewoon lopend verspreiden. Flores was echter ook toen al hoogstwaarschijnlijk een eiland.

Op het eiland vond paleoantropologisch onderzoek plaats om te onderzoeken of er Vroeg-paleolithische werktuigen waren aangetroffen van Homo erectus uit een periode dat Flores in ieder geval niet met het vasteland was verbonden. Dit zou erop kunnen duiden dat zij in staat waren om vlotten te bouwen. Gedurende de expeditie vond het team botten van een mensachtige. Nader onderzoek leerde dat het geen resten betrof van Homo erectus, maar van een nog onbekende soort.

Australische onderzoekers werken op dit moment binnen de hypothese dat Homo floresiensis een dwergvorm van H. erectus is. Dit zou ondersteund worden door het terugwijkende voorhoofd dat beiden gemeen hebben. De werktuigen die zijn aangetroffen zijn echter van het Homo sapiens-type. Sommige Indonesische onderzoekers, o.l.v. de emeritus hoogleraar paleoantropologie van de Gadjah Mada Universiteit, prof. Teuku Jacob, geven mede daarom de voorkeur aan de hypothese dat de nieuwe vorm een ondersoort is van de moderne mens: Homo sapiens floresiensis. Het is echter ook mogelijk dat de werktuigen die in associatie met Homo floresiensis gevonden zijn, niet door henzelf zijn vervaardigd, maar door anatomisch moderne mensen. Er zijn echter nog geen resten van moderne mensen gevonden in de oudere lagen waar de overblijfselen van Homo floresiensis zijn aangetroffen. Deze hypothese wordt tegengesproken door de vondsten van vergelijkbare typen werktuigen op Flores, die echter veel ouder zijn (850.000 jaar), uit een periode dat de moderne mens nog niet bestond. Dwergvorming op eilanden is een welbekend paleontologisch verschijnsel. Flores zelf herbergde in die tijd ook de dwergstegodont, een soort dwergolifant. Aan de andere kant bestond de levensgemeenschap tevens uit reusachtige ratten en varanen. Ook dit is een in veel langdurig geïsoleerde eilandfauna's een bekend verschijnsel. Het opmerkelijkst is in dat geval dat ook het hersenvolume zou zijn afgenomen. De thans bekende schedels van H. erectus hebben een gemiddeld volume van ongeveer 980 cc. De gevonden schedel op Flores is slechts ongeveer 380 cc.

De vondst heeft de discussie weer doen oplaaien over de cryptozoölogische theorie dat er op Sumatra en andere Indonesische eilanden nog steeds een soortgelijke dwergmens zou bestaan: de zogenaamde Orang Pendek. De meeste beschrijvingen die door inwoners van Sumatra over dit hypothetische wezen worden gegeven, duiden echter meer op een aapachtige.

Het is veruit de belangrijkste antropologische vondst in Indonesië sinds de Nederlander Eugène Dubois een schedeldak, twee kiezen en twee dijbenen vond van wat later Homo erectus zou worden genoemd.

Wetenschappers nemen aan dat het succes van Homo sapiens als soort het einde betekende voor Homo floresiensis. De moderne mens maakte er jacht op of heeft het leefgebied in bezit genomen. Anderen vermoeden dat de Flores-mens uitstierf door een vulkaanuitbarsting.

Op Flores kwamen en komen meerdere endemische zoogdieren voor zoals de dwergstegodont (een nu uitgestorven slurfdrager uit de familie der Stegodontidae), en de ratten Papagomys, Paulamys, Spelaeomys, Komodomys en Hooijeromys. Tevens zijn er in de grot waarin de Floresmens gevonden is, fossiele resten van diverse soorten vogels en komodovaranen aangetroffen.

De botten zijn door de Indonesische regering in beslag genomen voor onderzoek. Tot 2005 had daardoor slechts hoogleraar Teuku Jacob toegang tot dit materiaal, maar hij zou het inmiddels -op twee dijbeenbotten na- weer hebben teruggegeven aan het onderzoeksinstituut dat het voor de Indonesische regering beheert.

In maart 2005 zijn in het blad Science[7] de resultaten gepubliceerd van nader onderzoek van de hersenen van Homo floresiensis. De onderzoekers onder leiding van Dean Falk concluderen dat het inderdaad om een nieuwe soort gaat en niet om een moderne mens die leed aan microcefalie, waar een aantal andere wetenschappers van uitgaan.

In het meinummer van Science in 2006[8] levert een andere groep wetenschappers onder leiding van Robert Martin commentaar op dit eerdere artikel. Naast kritiek op de methode zoals door Falk en de zijnen gehanteerd, stellen zij op basis van de verhouding tussen herseninhoud en lichaamslengte dat het niet om een langs evolutionaire weg gekrompen versie van de Homo erectus kan gaan. Tevens vergeleek Martin de schedel met die van microcefalie-patiënten en trof daarbij treffende overeenkomsten aan. Hun conclusie is dat de floresmens geen aparte soort is maar 'gewoon' een moderne mens die aan microcefalie leed.

In hetzelfde nummer van Science reageert Falk[9] hier direct weer op. Allereerst stellen zij dat ze nooit gesteld hebben dat de Homo floresiensis een ondersoort van de Homo erectus is, maar dat het veel waarschijnlijker is dat deze van een Australopithecus-soort afstamt. Daarnaast noemen zij de uitwerking van de analyse, en dan met name de vergelijking van de floresschedel met die van microcefalie-patiënten, niet gedetailleerd genoeg. Falk blijft dan ook van mening dat het wel een aparte soort betreft.

De discussie werd door de Indonesische paleontoloog Teuku Jacob voortgezet in 'Proceedings of the National Academy of Sciences'. Een groep onderzoekers onder zijn leiding stelt dat tijdens het opgraven schade aan de schedels is ontstaan. Er worden drie argumenten aangedragen waarom de Floresmens geen aparte soort kan zijn:

• Het eiland Flores zou te klein zijn om 800.000 jaar lang een geïsoleerde groep mensen onafgebroken te onderhouden.
• Alle 94 beschreven kenmerken van de schedel vallen binnen de normale variatie van de moderne mens. De huidige vergelijkingen door voorstanders van de "nieuwe-soort-hypothese" zijn daarbij suggestief omdat ze de Floresmens vergelijken met West Europeanen en niet met tegenwoordig op het eiland wonende Homo sapiens. De verschillen met die laatste groep zijn aanmerkelijk kleiner.
• De botten en aanhechtingsplaatsen van de spieren zijn erg zwak en vertonen de kenmerken van een door ziekte geplaagde moderne mens. Het is dan ook waarschijnlijk dat een ziekte verantwoordelijk is voor de afwijkende kenmerken. Mogelijk speelt het syndroom van Laron, een vorm van dwerggroei, hierbij een rol.[10]

In het voorjaar van 2009 werd door het team van Dean Falk een nieuwe stap gezet in de discussie omtrent soort versus ziekte. Met behulp van CT-röntgentechniek werd een virtueel model van de hersenvormen gemaakt. Hieruit kwam naar voren dat het brein van de Floresmens een relatief grote frontale cortex had, waarbij de hersenen een grote reorganisatie hebben doorgemaakt wat zou kunnen verklaren waarom de Floresmens ondanks zijn kleine hersenvolume, toch modern gedrag kon vertonen.[11]

In 2014 werd door een groep onderzoekers de hypothese verdedigd dat de fossielen afkomstig zouden zijn van een moderne mens met het downsyndroom. De grootte van de herseninhoud (ca. 400 cc), de dikte van de schedel van de fossielen en de morfologie van de fossiele mandibula zijn echter volgens andere wetenschappers tegenstrijdig met deze stelling.[10][12][13][14]

Het is mogelijk dat een Homo erectus zich tot een dwergvorm kon ontwikkelen. De anatomisch moderne mens heeft dit bewezen. Een 'pygmee'-fenotype is zelfstandig geëvolueerd in verschillende Afrikaanse, Zuidoost-Aziatische en Zuid-Amerikaanse menselijke populaties.[15][16] Het is ook gedocumenteerd in uitgestorven H. sapiens-populaties van Pacifische eilanden.[17]

Omstreeks 2006 probeerden twee teams DNA te extraheren uit een tand die in 2003 gevonden was.[18] Beide teams hebben geen succes gehad. Er is gesuggereerd dat dit gebeurde omdat de extractiepoging zich richtte op de dentine van de tand, terwijl nieuw onderzoek suggereert dat het tandcement hogere concentraties van DNA heeft. Ook kan de hitte die door de hoge snelheid van de boor werd gegenereerd, geleid hebben tot het denatureren van het DNA.[19]