Primaten

Met uitzondering van de mens, die ieder continent bewoont, leven de meeste primaten in de tropische of subtropische regio's van Noord-, Midden- en Zuid-Amerika, Afrika en Azië.[3] In grootte variëren de primaten van de dwergmaki Microcebus berthae, die slechts 50 gram weegt, tot de berggorilla (Gorilla beringei), die 200 kg weegt. Gigantopithecus, uit het Pleistoceen, kon wel 300 kilogram worden. Op basis van fossiel bewijsmateriaal is vastgesteld dat de primitieve voorouders van de primaten mogelijk al bestonden in het Laat-Krijt, ongeveer 65 miljoen jaar geleden. De oudst bekende primaat, Plesiadapis, stamt uit het Laat-Paleoceen, 55 tot 58 miljoen jaar geleden.[4][5][6][7] Op basis van moleculaire klok studies wordt gesuggereerd dat de primatentak wellicht nog ouder is en kan stammen uit het Midden-Krijt rond 85 miljoen jaar geleden.[4][8][9][10]

Primaten hebben naar voren gerichte ogen aan de voorkant van de schedel. Een binoculaire dispariteit maakt nauwkeurige afstandwaarneming mogelijk, wat nuttig was voor de brachiale voorouders van alle mensapen.[11] Een knokige rand boven de oogkassen versterkt de zwakkere botten in het gezicht, die worden belast tijdens het kauwen. De halfapen (Strepsirrhini) hebben een bot rond de oogkas om hun ogen te beschermen, dit in tegenstelling tot de hogere primaten, de Haplorhini, die een volledig afgesloten oogkas hebben ontwikkeld.[12]

Primatenschedels met daarbij aangegeven de hoeveelheid hersenmassa

Primaten hebben een grote, gewelfde schedel, die in het bijzonder prominent aanwezig is bij de apen (Simiiformes). De schedel beschermt de grote hersenen, een ander onderscheidend kenmerk binnen deze groep.[11] Het schedelvolume is bij mensen drie keer zo groot als bij de grootste niet menselijke primaat als gevolg van grotere hersenen.[13] Het gemiddelde volume is 1201 kubieke centimeters in mensen, 469 cm³ in gorilla's, 400 cm³ in chimpansees en 397 cm³ in orang-oetans.[13] De primaire evolutionaire trend van de primaten is te zien in de ontwikkeling van de hersenen, in het bijzonder in de neocortex, een deel van de hersenschors, dat betrokken is bij het zintuiglijk waarnemen, het genereren van signalen voor de beweging, ruimtelijk inzicht, bewust denken en bij mensen, het spreken.[3] Terwijl andere zoogdieren sterk afhankelijk zijn van hun reukzin, heeft het leven van de primaten in bomen geleid tot een tast en visueel dominant zintuigelijk systeem[3] en een afname van de delen van de hersens die relevant zijn voor de reukzin en een steeds complexere sociaal gedrag.[14]

Tekening uit 1893 met handen en voeten van de verschillende primaten

Primaten hebben over het algemeen vijf vingers of tenen aan elk van de ledematen, met keratine nagels aan het einde van elke vinger en teen. De onderkant van de handen en voeten hebben gevoelige uiteinden aan de vingertoppen. De meeste primaten hebben een opponeerbare duim, een karakteristieke eigenschap van primaten, alhoewel er ook andere zoogdierorden zijn die dat hebben, zoals bijvoorbeeld de opossums.[11] Hiermee kunnen ze voorwerpen vastpakken en vasthouden of gereedschap gebruiken. Bij primaten is de combinatie van een opponeerbare duim, korte nagels (in plaats van klauwen) en lange, naar binnen sluitende vingers een relict uit voorouderlijke praktijk om takken te grijpen en heeft het voor sommige soorten gedeeltelijk mogelijk gemaakt om een techniek te ontwikkelen om zich al slingerend aan de ledematen door de bomen voor te bewegen. Halfapen hebben klauwachtige nagels en een tweede teen aan elke voet, die ze gebruiken voor de verzorging.[11]

Achtervoet van een vervet, met vingerafdruklijnenpatroon op de zool

Het sleutelbeen van primaten is een prominent onderdeel van de schoudergordel, dit geeft het schoudergewricht een grote bewegelijkheid.[15] Mensapen hebben beter beweegbare schoudergewrichten en armen door de dorsale positie van het schouderblad, de bredere borstkas, die minder diep en korter is en een minder bewegelijke wervelkolom. In tegenstelling tot de mensapen hebben apen van de Oude Wereld wel een staart. De enige primatenfamilie met volledige grijpstaart zijn de grijpstaartapen, Atelidae, uit de klade van de breedneusapen, met inbegrip van de brulapen, slingerapen, spinapen en wolapen. De kapucijnapen hebben een gedeeltelijk grijpstaart.

Primaten tonen een evolutionaire trend in de richting van een kortere snuit.[15] Morfologisch worden de apen van de Oude Wereld en de apen van de Nieuwe Wereld onderscheiden door de structuur van de neus en door de opstelling van hun tanden.[14] Bij de apen van de Nieuwe Wereld staan de neusgaten zijwaarts, bij die van de Oude Wereld staan ze naar beneden gericht.[14] De dentitieverschillen bij de primaten zijn aanzienlijk. Alhoewel enkele soorten het grootste deel van hun snijtanden heeft verloren, hebben ze alle ten minste een lagere snijtand behouden.[14] Bij de meeste halfapen vormen de onderste snijtanden en hoektanden een tandkam, die wordt gebruikt bij het verzorgen en soms bij het foerageren[14][16] en de eerste onderste premolaar de vorm van een hoektand.[16] De apen van de Oude Wereld hebben acht premolaren tegenover 12 bij de apen van de Nieuwe Wereld.[14] De soorten apen van de Oude Wereld zijn onderverdeeld afhankelijk van het aantal knobbels op hun molaren; mensapen hebben er vijf, de overige soorten hebben er vier.[14] Bij mensen kan de groei van de vijfde molaar soms uitblijven.

Halfapen worden onderscheiden door hun onbeweeglijke bovenlippen, de vochtige punt van hun neus en hun naar voren gerichte onderste voortanden.

Seksueel dimorfisme

Het verschil in grootte tussen de vrouwelijke en twee mannelijke mantelbavianen als vorm van seksueel dimorfisme

Seksueel dimorfisme is vaak zichtbaar bij apen, zij het in grotere mate bij de apensoorten van de Oude Wereld dan bij de apensoorten van de Nieuwe Wereld. In moderne studies worden DNA-vergelijkingen uitgevoerd om zowel de variatie in dimorfisme als de fundamentele oorzaken te achterhalen. Verschillende factoren zoals het paarsysteem, de grootte, de leefomgeving en het dieet zijn bepalend voor de mate van dimorfisme.[22][23] Primaten kunnen dimorfisme vertonen in lichaamsgewicht, grootte van de hoektand en vacht of huidskleur.[24][25][26][27][28]

Vergelijkende analyses hebben geleid tot een meer volledig begrip van de relatie tussen seksuele selectie, natuurlijke selectie en paringsystemen bij primaten. Dimorfisme blijkt het product te zijn van veranderingen in zowel mannelijke als vrouwelijke eigenschappen.[29]

• 
  Gewoon penseelaapje (Callithrix jacchus)
• 
  Indri (Indri indri)
• 
  Mens (Homo sapiens)

Deze orde bestaat uit 2 onderordes.[2][36][37]

• Evolutie van de mens

Orden van zoogdieren

Cloacadieren · Opossums · Paucituberculata · Microbiotheria · Roofbuideldieren · Buideldassen · Buidelmollen · Klimbuideldieren · Tenreks en goudmollen · Springspitsmuizen · Buistandigen · Klipdasachtigen · Slurfdieren · Zeekoeien · Luiaards en miereneters · Gordeldierachtigen · Insecteneters · Vleermuizen · Schubdierachtigen · Roofdieren · Onevenhoevigen · Evenhoevigen · Walvissen · Knaagdieren · Haasachtigen · Huidvliegers · Toepaja's · Primaten