Vliegbasis Gilze-Rijen

Het terrein van de huidige vliegbasis in 1869

Model van een kompas-compenseerschijf

De vliegbasis ligt op de voormalige Molenschotse Heide. Hier stond ooit een standerdmolen die echter in 1888 afbrandde. Over de Molenschotse heide liep een weg van noord naar zuid en het militair gebruik begon in 1831 toen Koning Willem I de heide als verzamelplaats voor zijn troepen wilde gebruiken ter voorbereiding op de Tiendaagse Veldtocht. Vanaf dat moment werd het gebied aangeduid als het oefengebied Kamp te Rijen.

In 1909 was het 40-jarig bestaan van suikerfabriek Van Breda, Dolk en Van Voss te Etten-Leur. De directeur van de fabriek, Heerma van Voss, wilde hiervoor iets speciaals organiseren en wel een vliegmachine-opstijging, in die tijd iets heel bijzonders en een primeur voor Nederland. Men liet de Franse Graaf De Lambert overkomen met zijn Wright Flyer, om op zondag 27 juni 1909 op te stijgen van de Klappenbergse Heide. Dit werd een succes en het evenement inspireerde tot oprichting van de Eerste Nederlandsche Vliegvereeniging.

In maart 1910 kon men op het vliegveld Molenheide een aanvang maken met een bijbehorende vliegschool. Gilze-Rijen werd hiermee het eerste vliegveld van Nederland.

Het vliegveld was aanvankelijk vooral bedoeld voor civiel gebruik maar ook de militaire luchtvaart, ging er gebruik van maken. De landing van luitenant W.Versteegh met een Farman HF-20 op de Molenheide in augustus 1913 markeerde het begin van de militaire luchtvaart op het terrein. In de Eerste Wereldoorlog (1914 – 1918) was nederland neutraal en bestond de militaire bezetting van de Molenheide uit circa 10 man, verantwoordelijk voor vliegtuigonderhoud en verzorging van enkele vliegers.

In de perode 1920 – 1930 groeide het luchtverkeer en medio jaren 1930 werd t.b.v. de burgerluchtvaart iets verder oostelijk het vliegveld Nerhoven opgericht, dat met de Molenschotse heide als gecombineerd vliegveld Gilze-Rijen werd samengevoegd.

Evenals diverse andere vliegvelden werd ook vliegveld Gilze-Rijen tijdens de mobilisatie in 1939 gevorderd voor militair gebruik en werd een detachement met 12 toestellen op het vliegveld gelegerd. Dit was de 2e verkenningsgroep van het 2e luchtvaartregiment (II - 2LVR) bestaande uit Fokker C.V en Koolhoven FK-51 toestellen maar deze waren niet tot het bieden van serieuze tegenstand in staat.

Na de nederlandse capitulatie werd het veld op 16 mei 1940 door de Luftwaffe overgenomen en binnen enkele maanden onder het Außenkommando KL s´Hertogenbusch uitgebreid tot Fliegerhorst Gilze-Rijen. Ter afleiding voor de RAF werd vlakbij het schijnvliegveld De Kiek opgezet, door de Luftwaffe Kamerun genoemd. Het lag tussen Alphen en Riel en is nu bekend als het Riels Hoefke, onder beheer van het Brabants Landschap.

Daarna werden in de periode sep 1940 – sep 1944 diverse vliegende en grondeenheden gelegerd; van aug 1940 – jun 1943 resp. onder Fliegerhorst-Kommandantur A 201/VI en van jun 1943 - sep 1944 resp. onder Fliegerhorst-Kommandantur E (verlegbar) 207/XI [1] [2]

• II gruppe / LehrGeschwadeR 1 (dec 1940- jun 1941) met Heinkel He 111

• I gruppe / NachtJagdGeschwader 2, Stab en 1,2 en 3 staffel (1 sep 1940 – 14 nov 1941) onder Hauptm. K.Heyse met Junkers Ju 88 en Dornier Do 17Z en 4 staffel (3 sep – 5 nov 1942) met Ju 88 onder Hauptm. F.Buschmann
• II gruppe / NJG 2, 4 staffel (1 nov 1941 – 15 nov 1941) onder Maj. H.Lent met Do 17Z en Stab, 4 en 5 staffel (mrt – nov 1942) onder Hauptm. H.Bönsch met Ju 88
• III gruppe / NJG 2, Stab, 7 en 8 staffel (mrt – jul 1942) onder Maj. P.Semrau met Ju 88 en Stab, 8 en 9 staffel (sep -nov 1943) met Ju 88 en 7 en 8 staffel (jan – mrt 1944) onder Leutn. Hubert met Ju 88
• Ergänzungsstaffel / NJG 2, (jan – dec 1941) met Ju 88 en (jan – juli 1943) met Ju 88

• I gruppe / KampfGeschwader 30, (20 sep 1940 – 3 mrt 1941) met Ju 88
• II gruppe / KG 30 (1 jan – 22 mei 1941) en (7 mrt -15 apr 1942) met Ju 88
• III gruppe / KG 30 (4 aug – 25 okt 1941) en (1 – 24 jan 1942) met Ju 88

• I gruppe / KG 2 (22 apr 1942 – 11 apr 1943) (17 jun – 10 aug 1944) met Do 17Z
• II gruppe / KG 2 ( 17 – 22 jun 1944) met Ju 88
• III gruppe / KG 2 (10 aug 1943 – 22 jan 1944) Ju 88

• II gruppe / KG 40 (17 mrt – 25 okt 1943) met Heinkel He 177

• II gruppe / KG 76 (20 – 28 jun 1944) met Ju 88

• II gruppe / KG 51 “edelweiss” ( 3 apr – 15 aug 1944) met Messerschmitt Me 262

• 1 staffel / Minensuchgruppe 1 (sep 1940 – nov 1944) met Junkers Ju 52/3m. Ook Sonderkommando Mausi genoemd. Zij vlogen ter ondersteuning van de Kriegsmarine op 10 - 15m boven de Noordzee en brachten met een electrisch geladen magneetring magnetische mijnen tot ontploffing.

• II Abteilubg / Luftnachrichten-Regiment 211 (20 mei 1943 – 20 aug 1944) dit regiment had 5 Flugmelde-Leit Kompanien in de regio onder commando.

Tot 15 augustus 1944 werd Gilze-Rijen herhaaldelijk gebombardeerd door de geallieerden en heeft de regio rond de basis veel te verduren gehad. Hiervan zijn nu nog steeds kraters zichtbaar. De plaatselijke bevolking werd in de oorlog gedwongen om deze te dichten; levensgevaarlijk vanwege mogelijke blindgangers en nieuwe bombardementen.

In september 1944 werd Gilze-Rijen door de Luftwaffe verlaten nadat diverse objecten door sprengkommandos waren opgeblazen en enkele weken later werd het gebied door Schotse en Poolse eenheden bevrijd.

Een van de overblijfselen is de compenseerschijf. Dit was een draaischijf in een waterbassin waarop vliegtuigen werden geplaatst om het kompas te ijken. De schijf is door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aangewezen als beschermd monument. Ook de Vliegbasis Deelen bezit nog een intact exemplaar.

de North American T-6 Texan "Harvard" genoemd in de Klu, hier getoond in kleurenschema dat destijds in gebruik was

In 1946 werd de basis een opleidingsbasis van het toenmalige Commando Luchtvaart Opleidingen (CLO) en werden er vliegers en verkeersleiders opgeleid. De Voortgezette Vlieger Opleiding (VVO) vloog met de North American T-6 Texan, in Europa beter bekend als de Harvard. De opleiding voor Waarnemers gebruikte de Percival Proctor III en Avro Anson. Ook was een klein marine-detachement op de basis glegerd bestaande uit kapper, schoenmaker en kleermakers (1946-1971) t.b.v. verzorging personeel.

Op 15 augustus 1951 werd het logistieke Depot Vliegtuig Materieel (DVM) opgericht. In de loop der tijd kregen vele vliegtuigtypen hier hun groot onderhoud.

De Rijksluchtvaartschool (RLS), van 1950-1955 ook gevestigd op Gilze-Rijen vloog met meerdere typen: de Havilland Tiger Moth, Harvard en Beechcraft 17. In 1955 werden de Tiger Moths naar vliegveld Ypenburg verplaatst en vertrok de RLS naar vliegveld Eelde.

In de jaren 1960 werd de Elementaire Vlieg Opleiding (EVO) met de Fokker S.11 van Woensdrecht naar Gilze-Rijen verplaatst en werd de oude Waarnemers opleiding vervangen door de Lichte Vliegtuigen Opleiding (LVO) met de Piper Super Cub voor de luchtmacht waarnemers en voor de landmacht artillerie waarnemers opleiding. Ook bleef de basis als reserveveld voor het Commando Tactische Luchtstrijdkrachten (CTL) beschikbaar. De basis huisvestte in deze periode:

• de Explosieven- en Opruimingsdienst (EOD/Kon.Luchtmacht).
• het Luchtmacht Selectie Orgaan (LUSO) waar de keuring en selectie voor toekomstig beroeps en dienstplichtig luchtmachtpersoneel plaatsvond.
• de Luchtmacht Officiers- en Kader School (LOKS)
• de Voortgezette Instructie en Militaire Opleidingen School (VIMOS) waar diverse opleidingen plaatsvonden.

In de jaren 1970 veranderde alles weer. De vliegopleidingen werden elders uitgevoerd en 316 squadron vliegend met de Northrop NF-5 werd van Vlb.Eindhoven op Vlb.Gilze-Rijen geplaatst (1972-1988). De basis kreeg in die periode een nieuwe baan en verkeerstoren en werd in 1973 totaal veranderd. Na de Zesdaagse Oorlog in Israël (1967) besloot de NAVO dat alle vliegvelden met straaljagers tegen luchtaanvallen moesten worden beschermd. Er werden betonnen vliegtuigshelters gebouwd (1973-1975); 13 kleine voor de Nederlandse vliegtuigen en 17 grote voor de USAF vliegtuigen, die Gilze-Rijen als hun oorlogsbestemming hadden. De basis kreeg derhalve de status van Co-located Base (COB) waar in crisistijd Amerikaanse vliegtuigen werden gelegerd en dit werd ook daadwerkelijk diverse keren geoefend. Ook alle commando faciliteiten werden in bunkers ondergebracht. In juni 1973 crashte een NF-5 in Hulten tijdens zwaar weer. De vlieger kwam om het leven.

In 1975 werd de naam van de voormalige LOKS geijzigd in Luchtmachtofficiersschool (LUOS). Alle bestaande opleidingen op de vliegbasis werden in deze school ondergebracht; de Verkeersleidings-, Inlichtingen- en Militaire Opleidingschool (VIMOS) en de School voor Officieren Speciale Diensten (SODS). Hiermee samengaand werd ook de Nucleaire,Biologische en Chemische school op het nabijgelegen Kamp Prinsenbosch gelegerd (1975-1990). Deze kwam vanuit Nijmegen en verzorgde alle CBRN opleidingen tot de verhuizing naar Vliegbasis Woensdrecht.

In 1978 werden HAWK luchtdoelraketten van een opgeheven eenheid in Duitsland op de basis gelegerd. Zij vormden als Single Air Defence (SIAD) de nieuwe luchtverdediging. De naam wijzigde in Assault Firing Unit (AFU) en vervolgens in Actieve Luchtverdediging (ALVD),nadat in 1979 Bofors kanonnen en Stinger raketten werden toegevoegd. Later werd dit weer veranderd in Short Range Air Defence (SHORAD). Deze groep ging op in het 121 Squadron in 1981 en werd uiteindelijk opgeheven in 1995.

In het zelfde jaar werd het Vliegveiligheid Oefen- en Test Centrum van Soesterberg naar Kamp Prinsenbosch overgeplaatst. Dit traint vliegers en bemanningen in overleven na een crash. In 1993 verhuisde het VOTC naar het oude complex van het Depot Vliegtuig Materieel op de basis.

In 1983 werden de Vliegbasis Eindhoven en Vliegbasis Gilze-Rijen op papier samengevoegd i.v.m. bezuinigingen.

In 1988 werd 314 squadron op Vlb.Gilze-Rijen gelegerd en ging 316 squadron naar Vlb.Eindhoven. Beiden gingen toen van de NF-5 over op de F-16. Tevens kwam de rijopleiding van de Koninklijke Luchtmacht op Kamp Prinsenbosch. In 1992 verhuisde deze naar de vliegbasis.

In het begin van de jaren 1990 werd Vlb.Gilze-Rijen wegens verdere bezuinigingen opnieuw gereorganiseerd. De NF 5 jachtvliegtuigen bij het 314 Squadron (1972-1990) werden vervangen door de F-16. In 1995 werd het squadron opgeheven. De LUOS en de NBC School verhuisden naar de Vliegbasis Woensdrecht waar in het vervolg alle opleidingen en de logistiek werden geconcentreerd. De Luchtmacht Explosieven Opruimingsdienst (EOD) werd in 1990 van Kamp Prinsenbosch verplaatst naar het voormalige DVM complex op de basis. In 2009 werden alle EOD-afdelingen van Landmacht, Marine en Luchtmacht onder een defensiecommando ondergebracht.

In 1992 verhuisde ook het Depot Vlietuigmaterieel (DVM) naar de vliegbasis Woensdrecht.

In juni 1993 werd de basis i.h.k.v. COB voor een periode door 8 F-117 Stealth bommenwerpers van bezocht. Tijdens dit verblijf hebben vele spotters hiervan geprofiteerd en op de Langenbergseweg foto's kunnen maken. Ook werd Kamp Prinsenbosch na 52 jaar opgeheven. Het werd later een asielzoekers centrum.

In 1995 werd de samenvoeging van Gilze Rijen en Eindhoven weer ongedaan gemaakt en werd 314 suadron opgeheven. Daarna werd de Tactische Helikopter Groep Koninklijke Luchtmacht (THGKLu) op de basis gelegerd. Dit was de aanzet voor het ontstaan van het Defensie Helikopter Commando (DHC), de huidige hoofdgebruiker van Vlb.Gilze-Rijen.

Na de verhuizing van de resterende vliegende eenheden van de voormalige Vliegbasis Soesterberg naar de Vliegbasis Gilze-Rijen zijn de nieuwe NH90 helikopters nu in het DHC ondergebracht. Een vooruitgeschoven maritieme component is permanent op het Maritiem Vliegkamp "De Kooy" bij Den Helder gedetacheerd.