Kriegsmarine

Duitsland had voor 1900, in tegenstelling tot omringende Europese landen nauwelijks een marine. Hiervoor waren twee redenen. Duitsland had bijna geen koloniën waardoor het ook geen marine nodig had om de aanvoerroutes te beschermen. Een tweede reden was dat Duitsland honderden jaren lang opgedeeld was in allerlei koninkrijkjes, waarvan er slechts een paar aan de kust lagen en die waren te klein om een echte marine op te kunnen bouwen.

Toen Otto von Bismarck in 1860 begon om de invloed van Pruisen uit te breiden, ten koste van Oostenrijk, werd het noodzakelijk voor het in 1871 opgerichte Duitse Keizerrijk om zelf een marine te bouwen, des te meer omdat het keizerrijk in deze periode zeer lucratieve handelscontracten aanging met grote zeevarende naties zoals Italië en Spanje. Hierdoor begon Duitsland met het opbouwen van een handelsvloot die naar de Filipijnen of China voer.

Rond 1890 begonnen er ernstige politieke spanningen te ontstaan tussen Groot-Brittannië en Duitsland, aangezien Groot-Brittannië de grootste en zwaarst bewapende zeevarende natie op aarde was, besloot de regerende keizer Wilhelm II in snel tempo een marine op te bouwen.

Alfred von Tirpitz, admiraal van de Kaiserliche Marine.

Alfred von Tirpitz, een voormalig reder uit de koopvaardijwereld, werd in 1897 minister en opperbevelhebber van de marine. Zijn taak werd het de Duitse vloot op een niveau te brengen waarop het kon rivaliseren met de belangrijkste zeemogendheden. In 1900 werd zijn vlootwet aangenomen door de Rijksdag en vanaf dat jaar begon de snelle opbouw van de Hochseeflotte.

Tot 1906 waren de pantserschepen van de zeemachten voorzien van kanonnen van meerdere kalibers, die nog door geschutpoorten vuurden. De grootste schepen hadden aan dek nog twee of vier kanonnen van een zwaar kaliber. Toen de Duitse marine enkele van deze schepen had aangekocht, kwam de Britse marine in 1906 met een geheel nieuw scheepstype, de Dreadnought. Dit schip was groter, sneller en zwaarder gepantserd dan zijn tijdgenoten en voerde tien kanonnen van eenzelfde zwaar kaliber in vijf draaibare geschutkoepels. Het concept was dermate vernieuwend dat men vanaf die tijd sprak van Dreadnought-type slagschepen (of kortweg: Dreadnoughts) en pre-Dreadnoughts.

De dreadnought werd al spoedig het hoogste militaire statussymbool. Elk land met enige ambitie wilde ze gaan bouwen of kopen, tot in Turkije en Zuid-Amerika aan toe. Dit opende de weg naar een wapenwedloop ter zee, die de wereld nog niet eerder had gezien. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, in 1914, had het Verenigd Koninkrijk deze wedren gewonnen. Het land had twintig dreadnoughts, twaalf slagkruisers, 39 oudere pantserschepen en twaalf dreadnoughts in aanbouw. Duitsland stelde daar dertien dreadnoughts (en zeven in aanbouw), zes slagkruisers en 22 pantserschepen tegenover. In het voordeel van Duitsland evenwel, was dat de Britten hun zeemacht moesten verdelen over de hele wereld. Op de Noordzee evenaarden de rivalen elkaar.

Admiraal Tirpitz had, op organisatorisch gebied, een waar huzarenstukje afgeleverd: hij was in staat geweest om in minder dan twintig jaar een marine op te bouwen met meer dan driehonderd grote oorlogsschepen.

De gehavende Seydlitz na de zeeslag bij Jutland

Hoewel enkele eskaders der beide vloten meermaals in kleinere zeeslagen tegenover elkaar stonden, kwam het nooit tot een beslissende zeeslag tussen de Britten en de Reichsmarine. De Duitse bevelhebbers wilden liever niet riskeren dat ze bij een slag hun kapitale eenheden zouden verspelen en hielden ze dan ook meer binnengaats. Pas in 1917 was het zover, dat de beide slagvloten slaags raakten, na het incident bij Doggersbank, kort daarna gevolgd door de zeeslag bij Jutland. Hoewel de Duitsers er enkele oorlogsbodems bij inschoten (waaronder de SMS Pommern en SMS Blücher), haalden ze een duidelijke overwinning.

De bevelhebbers zagen dit echter anders; de oorlogskansen waren snel aan het keren, dus wilde men de schepen weer thuis hebben. In 1918, als Duitsland de oorlog definitief heeft verloren, werden de schepen door admiraal Reuter naar zee geleid. Maar waar men een vloot verwachtte die strijdend ten onder zou gaan, stoomden de schepen in kiellinie naar Scapa Flow om daar in ballingschap te gaan. Uiteindelijk wiste men deze schande uit door in de Britse haven op spectaculaire wijze zelf de schepen tot zinken te brengen en nagenoeg alle kapitale oorlogsbodems verdwenen half of geheel in het diepe water van Scapa Flow.

Na het einde van de Eerste Wereldoorlog werden de Duitse oorlogsschepen opgebracht naar de Britse marinebasis Scapa Flow. In afwachting van een akkoord brachten de Duitsers hier echter op 21 juni 1919 zelf hun slagschepen tot zinken.

De nieuwe Reichsmarine werd daarna nog teruggebracht tot zes pre-dreadnought pantserschepen, zes lichte kruisers en twaalf torpedobootjagers. Onderzeeboten waren verboden. De kruisers en de pantserschepen mochten pas na twintig jaar vervangen worden en vervangende pantserschepen mochten de 10.000 ton niet te boven gaan. Nieuwe kruisers mochten zelfs niet boven de 6.000 ton komen, torpedobootjagers waren beperkt tot 800 en torpedoboten tot 200 ton. Veel meer dan een beperkte kustverdedigingstaak was met deze vloot niet mogelijk.

Ruim vijftien jaar accepteerde Duitsland dit verbod. Met de machtsovername van Hitler in 1933 traden echter de eerste veranderingen op. Er werden plannen gesmeed om de marine flink uit te breiden en ook weer om onderzeeboten te gaan produceren. De Reichsmarine werd in 1935 omgedoopt tot Kriegsmarine. Nog in juni van datzelfde jaar kwam het Brits-Duitse vlootverdrag tot stand, volgens welke het aan Duitsland weer werd toegestaan slagschepen en onderzeeboten te bouwen en de marine tot 35% van de sterkte van de Royal Navy uit te breiden. Hiermee kwam in feite een einde aan het Verdrag van Versailles. Het tempo waarin daarna nieuwe slagschepen en onderzeeboten van stapel liepen toonde niet alleen aan dat de nieuwe scheepsontwerpen al klaar lagen voordat het verdrag tot stand kwam, maar dat sommige schepen zelfs al in aanbouw waren.

Binnen drie jaar nadat Hitler aan de macht was gekomen beschikte Duitsland weer over een effectieve marine. Door de slechte economie, waardoor veel koopvaardijmaatschappijen failliet waren gegaan, was het bovendien niet moeilijk om ervaren zeelui te rekruteren.

Erich Raeder

Erich Raeder, een admiraal uit de Eerste Wereldoorlog, werd door Hitler benoemd tot Großadmiral en was hiermee de opperbevelhebber van de marine. Karl Dönitz, een onderzeebootkapitein uit de Eerste Wereldoorlog, werd benoemd tot opperbevelhebber van de U-booteenheid en hoofdadviseur. Aan hen was de taak om de marine vorm te geven, zij moesten bepalen welke schepen de marine nodig had en hoe de strategie zou worden vastgesteld. Raeder en Dönitz stelden twee mogelijke scenario's voor: eentje dat op lange termijn zou lopen, en eentje dat een volledige uitbouw tegen 1948 vooropstelde. Het tweede scenario werd tot plan van aanpak gekozen en Z-Plan genoemd.

Onderscheppen van transportlijnen

Karl Dönitz

Bij het veroveren van andere landen moesten de landen zo veel mogelijk economisch lam gelegd worden. Op advies van Karl Dönitz besloot men dit volledig over te laten aan de U-boot marine. Al in de Eerste Wereldoorlog, toen de U-boot nog een experimenteel wapen was, werd duidelijk dat stiekeme aanvallen met U-boten uiterst efficiënt waren door hun onvoorspelbaarheid. De Kriegsmarine was de eerste marine ter wereld die de onderzeeboot optimaal benutte. De enige echte taak van de onderzeeboten was om vijandige transportschepen op te sporen en ze te vernietigen met torpedo's. Z-Plan vereiste ruim 300 U-boten. Volgens het Verdrag van Versailles was het Duitsland evenwel verboden een onderzeebootwapen te bezitten.

Bij een volledige uitvoering van het Z-Plan zou Duitsland de sterkste marine ter wereld hebben gehad, wat dan het verloop van de oorlog kon hebben bepaald. Hitler was zeer onder de indruk van Z-Plan, maar kon het niet uitvoeren. Er was te weinig geld en de landmacht vereiste al zoveel manschappen dat er onvoldoende overbleef voor de marine. Het gerucht gaat ook dat Hitler meer bevriend was met Hermann Göring (opperbevelhebber van de Luftwaffe) waardoor hij meer geld wilde uitgeven aan Luftwaffe dan aan de marine van Räeder. ("Op een tank ben ik een krijger, in een vliegtuig een engel, op een schip ben ik een bangerd.") Ook had men te weinig tijd: toen de oorlog in september 1939 al uitbrak was marine slechts voor 30% opgebouwd. Räeder had geen andere keus dan zich te behelpen en gedurfde strategieën uit te tekenen.

De Tirpitz

De Kriegsmarine wist van de geplande negen vliegdekschepen slechts één daadwerkelijk te bouwen. Dit was de Graf Zeppelin, een schip dat door gebrek aan geld of door desinteresse van het opperbevel, nooit met vliegtuigen is uitgerust. Het schip heeft de gehele oorlog voor anker gelegen en werd aan het einde van de oorlog tot zinken gebracht in Stettin. De tweede, Flugzeugträger B, werd nooit afgebouwd.

De Kriegsmarine beschikte over slechts zeven van de veertien geplande slagschepen. Dit waren:

1. De Bismarck (op Tirpitz na grootste Duitse slagschip, vlaggenschip op de Atlantische oceaan), een slagschip,
2. De Tirpitz (iets langer zusterschip van de Bismarck, vlaggenschip op noordelijke IJszee), een slagschip;
3. Scharnhorst (vlaggenschip op de Noordzee), een slagkruiser met het pantser van een slagschip;
4. Gneisenau (identiek zusterschip van de Scharnhorst, vlaggenschip op de wateren rondom Groot-Brittannië), een slagkruiser met het pantser van een slagschip;
5. Graf Spee (vlaggenschip zuidelijk deel van de Atlantische oceaan, nabij Zuid-Amerika en Caribisch gebied) een vestzakslagschip of pantserkruiser,
6. Admiral Scheer (vlaggenschip voor de westelijke kust van Afrika), vestzakslagschip of pantserkruiser,
7. Lützow (voor de Middellandse Zee), vestzakslagschip of pantserkruiser en voorheen bekend als 'Deutschland'.

Van de geplande dertig kruisers werden slechts drie zware en zes lichte kruisers gebouwd:

1. Admiral Hipper
2. Blücher
3. Prinz Eugen
4. Seydlitz (nooit afgebouwd; in 1945 opgeblazen)
5. Lützow (nooit afgebouwd)

Lichte kruisers:

1. Emden
2. Nürnberg
3. Leipzig
4. Königsberg
5. Karlsruhe
6. Köln

De U-boot marine daarentegen was wel volledig volgens de planning opgebouwd. Bij aanvang van de oorlog waren er ruim 300 onderzeeboten, tijdens de oorlog kwamen daar nog eens 500 bij. In totaal heeft Duitsland meer dan 800 (1200) U-boten gehad. Nimmer heeft een marine zo'n grote onderwatervloot gehad.

Deze U-boten waren doorheen de oorlog in volgende klassen onderverdeeld:

• Type II (binnenzee)
• Type VII (hoogzee of mijnenlegger)
• Type IX (oceaan)
• Type XI (oceaan)
• Type XIII (U-boottanker)
• Type XXI (oceaan)
• Type XXIII (binnenzee en ondiep water)

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Kriegsmarine ingezet bij diverse militaire operaties over heel de wereld. De Kriegsmarine werd voor het eerst op grote schaal ingezet in de Operatie Weserübung, waarbij de Kriegsmarine meteen al zware verliezen leed. Daartoe behoorden de splinternieuwe zware kruiser Blücher, de kruisers Köln en Karlsruhe en 10 grote torpedobootjagers. De eigen torpedo's bleken door een fout in het ontstekingsmechanisme niet te werken, waardoor veel Britse schepen aan torpedering ontsnapten.

Van juni 1940 tot het einde van de oorlog heeft Duitsland weinig gebruikgemaakt van haar Kriegsmarine. Veel schepen liepen op diverse missies zware averij op en moesten daardoor voor lange tijd de werf in. Werftijden van een half tot een heel jaar waren daarbij meer regel dan uitzondering. Ter vergelijking: bij de geallieerden werd een schip, wanneer dat nodig was, vaak in een paar dagen gerepareerd. Hitler was bijzonder bezorgd over zijn kapitale schepen, waardoor ze vaak ook niet werden ingezet. In het geval van de Bismarck en de Scharnhorst is dat uiteindelijk wel gebeurd, maar beide schepen werden tot zinken gebracht.

In 1941 was de Kriegsmarine van de verliezen rond Noorwegen hersteld en voerde met de Scharnhorst, Gneisenau, Admiral Hipper en de Admiral Scheer succesvolle raids uit op de Atlantische Oceaan, waarbij meer dan veertig geallieerde schepen tot zinken werden gebracht.

In mei werden het nieuwe slagschip Bismarck en de nieuwe zware kruiser Prinz Eugen ingezet om het succes van de vier andere "raiders" nog te vergroten. Vrijwel onmiddellijk werd de hele Britse Home Fleet gealarmeerd en massaal ingezet om de Bismarck te beletten de Oceaan te bereiken. De Bismarck wist in een duel met zijn eerste twee grote tegenstanders de verouderde grote slagkruiser Hood te vernietigen en het eveneens gloednieuwe slagschip Prince of Wales zo zwaar te beschadigen, dat het zich uit het gevecht moest terugtrekken. Op zich was dit een staaltje van ongeëvenaarde precisie en vuurkracht. Aangezien ook de Bismarck door een granaat van de Prince of Wales getroffen was, waardoor een deel van de brandstof verloren ging, moest het schip zijn missie afbreken. De Bismarck zou op zijn terugtocht waarschijnlijk ontsnapt zijn, als de Duitse eskader commandant geen lange berichten naar het hoofdkwartier van de marine verstuurd had. Hierdoor kon de Bismarck door de Britten gepeild worden. De Britten zetten hun enige in de buurt varende vliegkampschip in en wisten bij slecht zicht een enkele, maar wel bijzonder fatale torpedotreffer te plaatsen en een der beide roeren te ontzetten. Daarna kon de Bismarck niet meer aan zijn achtervolgers ontkomen en ondervond het in het eindgevecht bij de beschieting veel nadeel van het geblokkeerde roer. De Bismarck kreeg in het laatste en beslissende gevecht tegen twee andere Britse slagschepen en drie kruisers twaalf minuten na opening van het duel als eerste een treffer. Deze schakelde beide voorste zware geschuttorens uit en daarna was het nog een kwestie van eenzijdig incasseren. Na een half uur was de bewapening van de Bismarck volledig uitgeschakeld en de bovenbouw, met name de brug, zwaar getroffen. De Britten schoten daarna nog een half uur op korte afstand door totdat, al hun granaten verschoten waren en hun brandstof bijna op was. Uiteindelijk konden de Britten de buitenste pantsergordel met slechts vier van alle afgeschoten granaten doorboren. Hierdoor sneuvelden wel veel bemanningsleden van de Bismarck die benedendeks beschutting zochten voor de storm van granaten. Geen van de dozijnen daarna afgevuurde torpedo's veroorzaakte ook maar enige schade of wist het citadelpantser te beschadigen. De Bismarck bleek door zijn werkelijk voortreffelijke pantsering en zeer vakkundige ontwerp werkelijk onzinkbaar, een unieke situatie. De Duitsers brachten hun schip uiteindelijk zelf tot zinken en 2100 bemanningsleden van de Bismarck kwamen om, hoewel meer dan 1000 van hen het zinkende schip wisten te verlaten. De Britten kenden geen genade na het verlies van hun Hood en lieten de meeste Duitsers in de oceaan achter.

In 1942 kreeg de Gneisenau na een zeer geslaagde ontsnapping door Het Kanaal een treffer van een zware bom op de voorste geschuttoren die met het hele voorschip uitbrandde. Daarna zou de Gneisenau van 38 cm geschut worden voorzien. Door de weinig succesvolle acties einde 1942 van de grote Duitse schepen (Lützow en Admiral Hipper) om konvooien naar Moermansk te onderscheppen, besloot Hitler dat de rol van de oppervlaktevloot uitgespeeld was en werden alle resterende zes grote schepen in reserve geplaatst. De verbouw aan de Gneisenau werd gestaakt en het schip werd aan het einde van de oorlog in Gotenhafen (Gdynia) door de Duitsers tot zinken gebracht.

De Scharnhorst kreeg op zijn laatste missie in extreem slechte weersomstandigheden een fatale treffer op zijn belangrijkste radar en vervolgens na een urenlang duel met vele tegenstanders bij zijn vlucht op extreme afstand (28 kilometer) in het donker van de poolnacht een treffer op de naad tussen het pantserdek en het citadelpantser in de boilerruimte. Daarna konden de Britten het schip inhalen en het karwei afmaken. De zeer ervaren bemanning van de Scharnhorst vocht lang tegen een modern slagschip, vier kruisers en een dozijn torpedobootjagers terug, totdat letterlijk de laatste granaat verschoten was en Britten het schip van alle kanten konden torpederen. 1900 bemanningsleden stierven in de ijskoude poolzee. In het gevecht met de Scharnhorst waren de Britten in staat met behulp van radar in het duister van de poolnacht op grote afstand op de Scharnhorst te vuren, andersom was de Scharnhorst hier niet toe in staat.

Gedurende 1944 werd de laatste gigant, de Tirpitz, voortdurend uit de lucht aangevallen en werd het schip herhaaldelijk zwaar beschadigd. In november 1944 wisten de Lancasters met de "earthquake" Tallboys de Tirpitz te laten kapseizen. 1000 bemanningsleden zaten in de romp opgesloten en kwamen om.

Aan het einde van de oorlog waren de zware kruisers Prinz Eugen, Admiral Hipper en de vestzakslagschepen Admiral Scheer en de Lützow de enige vier grote schepen, tezamen met drie lichte kruisers, twee dozijn torpedobootjagers en een paar honderd duikboten en onderzeeboten, die de oorlog overleefd hadden. Zij redden nog vele duizenden vluchtelingen uit het omsingelde Oost-Pruisen uit handen van het Rode Leger. Daarbij werd na aankomst wel de Admiral Scheer in de haven door de RAF tot zinken gebracht, liep de Lützow op een zeemijn en werd de Admiral Hipper door de RAF beschadigd. De Amerikanen bombardeerden de aangekomen vluchtelingen, waarbij er dertigduizend de dood vonden (Swinemünde). De Russen torpedeerden de Wilhelm Gustloff, de Steuben en de Goya, die drie van de grootste scheepsrampen van de geschiedenis waren en waarbij tussen de vijftien- en twintigduizend vluchtelingen verdronken. De Duitsers lieten honderden van de overlevende duikboten zinken. De weinige overlevende schepen wachtte een trieste herhaling van de tocht naar Scapa Flow, waarbij de Prinz Eugen in 1946 nog deel uitmaakte van een testvloot die met een atoombom, ter hoogte van Bikini, werd bestookt en de Nürnberg in dienst van de Russen kwam. Zie Operatie Deadlight.

Hoofdoorzaken voor de ondergang van de Duitse schepen was de Britse decodering - Ultra - de gebrekkige Duitse inlichtingendienst en communicatie en last-but-not-least het later in de oorlog zeer veel beter werkende geallieerde radar. Zo wisten de geallieerden vaak exact waar en wanneer de Duitse schepen op een missie werden gestuurd, terwijl de Duitsers, door een falende samenwerking met de Luftwaffe, niet wisten waar de vijandelijke konvooien of hun escortes zich bevonden. In de zeegevechten zelf hadden de geallieerden zeer veel voordeel van hun numerieke overmacht, hun beter werkende radar en de inzet van het luchtwapen (o.a. door de inzet van vliegdekschepen).

Drie U-boten werden als museum bewaard (plus één die recent werd geborgen). Verder herinneren enkel nog twee drieloopsgeschuttoren van de Gneisenau, die deel uitmaakten van de restanten van de Atlantikwall in Noorwegen, de scheepsbel van de Admiral Hipper, één der schroeven van de Prinz Eugen en een plaatselijke gedenksteen aan de eens zo machtige Kriegsmarine.

De duikbootbasis in Lorient

In tegenstelling tot de oppervlaktemarine opereerde de U-boten met meer succes. Met name in de eerste jaren was het succes van onderzeeboten groot. Met name in de jaren 1940-1942 waren de geallieerden niet goed in staat om de Duitsers het hoofd te bieden op zee. Na de veroveringen van Noorwegen en Frankrijk kregen de Duitsers er bovendien strategische uitvalsbases bij. Er werden op tien plekken - verdeeld over Noorwegen, Duitsland en Frankrijk - speciale onderzeebootbases gebouwd in Lorient (met hoofdkwartier), Trondheim, Bergen, Helgoland, Brest, Saint-Nazaire, La Pallice, Bordeaux, Hamburg en Bremen.Hier konden de U-boten beschutting zoeken tegen geallieerde vliegtuigen en waren ze veilig tijdens reparaties. Ondanks dat diverse van deze bunkers hevig werden aangevallen, werden geen van allen door bombardementen uitgeschakeld.

Pas toen de Britten de Enigma-codes met behulp van Ultra snel konden ontcijferen en hun radar sterk verbeterd was, kwam er een keerpunt in de U-bootoorlog. Zonder dat de Duitsers wisten dat hun codes ontcijferd werden, gaven de U-bootkapiteins hun posities door. Waar in 1943 nog een tonnage van 2.3 miljoen tot zinken werd gebracht, steeg vanaf mei 1943 het aantal verloren U-boten ook drastisch. Waar in 1942 het aantal van 87 U-boten tot zinken werd gebracht, was dit alleen al in mei 1943 al 43 stuks.

Tijdens de oorlog verloor Duitsland ruim 750 van de gevechtsklare ruim 1.150 onderzeeboten en 75% van alle oppervlakteschepen. Ruim 60.000 mannen overleefden de zeegevechten niet, ongeveer gelijk verdeeld over oppervlakteschepen en de onderzeeboten.

Een deel van de Kriegsmarine werd na de oorlog door de westelijke geallieerden in stand gehouden als mijnenruimdienst. Op 31 december 1947 werd ook dit laatste restant van de Kriegsmarine ontbonden. In de jaren 50 werden in West- en Oost-Duitsland respectievelijk de Bundesmarine en de Volksmarine opgericht. Na de Duitse hereniging in 1990 werden ze verenigd tot de Deutsche Marine.

• Alles over de U-Boten van de Kriegsmarine
• Jürgen Rohwer & Gerhard Hümmelchen, Chronik des Seekrieges 1939–1945, Württembergische Landesbibliothek, Stuttgart 2007–2018
• La marine allemande, Seconde Guerre, un site sur le conflit mondial

	Onderdeel van de Wehrmacht
Heer · Kriegsmarine · Luftwaffe

Zie de categorie Kriegsmarine van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.