Sallands

Kenmerkend voor het Sallands is dat het in de klinkerverschijnselen sterk is beïnvloed door het Nederlands, meer in het bijzonder de Hollandse dialecten van de zeventiende eeuw. Deze invloed deelt het Sallands met het West- en Oost-Veluws, het Stellingwerfs en het Drents, waarin deze talen tegenover het behoudender Twents en het Achterhoeks staan. Kenmerkend zijn de oe voor de oudere oo (Sallands goed tgov. Twents good), de ie voor de ee (Sl. niet, Tw. neet) en de uu voor de oe (Sl. huus "huis", Tw. hoes). Dit laatste verschijnsel komt echter niet consequent voor: een "muis" heet zowel in het Sallands als in het Twents een moes. Dit is een belangrijk verschil met bijvoorbeeld het West-Veluws, waar elke oe in een uu is veranderd en het dus ook muus is. Men zegt in Salland dan ook doeve in plaats van duuf of duve in het meer westelijke spreekgebied van het West-Veluws. In Putten zegt men duuf terwijl men in Nunspeet ook doeve kent. In het Nederlands is het duif. In de stad Zwolle zijn er twee uitspraken voor het woord schuim: skuum en skoem. In de binnenstad van Zwolle zegt men skuum terwijl men in de Diezerpoort en ten noorden en oosten van het centrum van Zwolle skoem zegt. Hier is de oe klank niet in een uu veranderd.

Het Sallands heeft als alle Saksische dialecten umlaut ondergaan in de woorden met een Oudgermaanse lange ô; hierbij heeft bovendien een verandering plaatsgevonden volkomen analoog aan de mutatie van oo naar oe. Hierdoor klinkt het Oudgermaanse *grônaz "groen" nu als gruun of gruujn (tegenover het Twentse greun). Ook heeft het Sallands umlaut in de verkleinwoorden, waardoor het zich aansluit bij het Veluws en Twents en het zich onderscheidt van het Stellingwerfs en Drents. Een "boekje" wordt een bukie(n) of boekien, een "bakje" een bäkkien of bakkien, een "hondje" een hunnechie(n), hontien of `huntie(s).

Verschillen tussen de verschillende Sallandse dialecten zijn er overduidelijk. Meestal zijn ze oost-west georiënteerd en laten ze van het westen naar het oosten een toenemende afstand van de Nederlandse standaardtaal zien.[1][2] Dit geldt in het bijzonder voor de e. Zo zegt men in Kampen beter gelijk aan het standaardederlandse beter, rond Zwolle en Deventer is dat baeter (bèèter), en in de rest van Salland better. Dit geld voor vrij veel woorden met een e in Salland. In het westen van Salland en op de Veluwe spreekt men de e vaak hetzelfde uit als in het standaardnederlands, langs de IJssel, het westen van het Vechtdal en in het midden van Sallands als ae (èè) en verder naar het oosten als è. Woorden als eten en lepel worden in het westen van Salland zoals in het standaardnederlands uitgesproken, rondom Zwolle en Deventer als aeten en laepel en tegen Twente aan als etten en leppel. Een vaste regel is het echter niet. Een woord als spreken wordt bijvoorbeeld in zowel het westen als in het midden van Salland als spraeken uitgesproken en in het oosten van Salland als sprekken. In het oosten van het Vechtdal zegt men echter spreken zoals in het standaardnederlands. Een soortgelijk verschijnsel komt ook voor in de verleden tijd van dit soort werkwoorden. In het westen van Salland wordt gesproken uitgesproken als espreuken, in het midden als espräöken[3] en in het oosten van Salland als esprökken. Ook dit is echter geen vaste regel, in zowel het westen als in het midden van Salland zegt men evleungen voor gevlogen, terwijl er evläöngen[4] wordt gezegd in het oosten van Salland. Dit soort isoglossen lopen door het hele Nedersaksische taalgebied en volgen niet een bepaalde regel. In het westen van Salland kent men maar twee woordgeslachten, terwijl de dialecten tegen de Twentse taalgrens wel drie geslachten behouden hebben. Een ander opvallend verschil doet zich in het noorden van het Sallandse taalgebied voor: in en om Kampen en Zwolle laat men de h weg. Dit verschijnsel loopt verder naar het noorden door tot op Urk en Hoogeveen. In het zuidwesten van Sallands spreekt men de h wel uit. In de steden Kampen, Zwolle en Deventer kent men een brouwende uitspraak van de r, die volkomen beperkt is gebleven tot de steden. In de noordoostelijke hoek van Salland (b.v. Dedemsvaart en omgeving), is de uitspraak gerelateerd aan het Zuiddrents. Veel verkleinwoorden met -ien (meissien, jonchien, pannechien, vrouwchien etc.) Ook de ô-achtige klank wordt ao zoals in zwaar = zwaor, daar = daor) waar anders better staat, is het hier beter. Bij, wij, zij, hij wordt met een i'j uitgesproken (korte i met een j). Het verschil is het beste te horen voor mensen die zelf uit een van de streken komen en de taal zelf te spreken, of er bekend mee te zijn. Iemand uit de Randstad zal amper verschil horen tussen het Sallands en het Twents, of zelfs tussen het Gronings en het Twents.

Enkele verschillen in het Sallands zijn hieronder weergegeven.[5]

Naar het dialectbehoud van het Sallands is geen diepgaand onderzoek gedaan. Wel is de algemene indruk dat het Sallands meer onderhevig is aan taalverlies en in minder hoog aanzien staat dan het Twents. Echter bleek in 2005 dat 62,9% van de inwoners van West-Overijssel(dus met het Zuiddrents taalgebied) thuis Sallands of Nederlands en Sallands sprak tegenover 61,6% in Twente. Dit is zelfs het hoogste percentage in het hele Nederlands Nedersaksisch taalgebied. Het kunnen spreken van de taal lag op 73%, variërend van redelijk(14,2%) tot zeer goed(34,5%). Dit ligt iets lager dan het Twents. Het Sallands met een (sterk) Nederlandse invloed is dus flink in de minderheid. 45,6% las het Sallands frequent, van wekelijks tot maandelijks.[9] De taal wordt hier en daar door gelegenheidsschrijvers en -dichters en regionale muziekbands gecultiveerd. De Hellendoornse dichteres Johanna van Buren had een Sallands-Twents overgangsdialect (het Helderns ofwel Hellendoorns) als moedertaal maar dit werd op schrift vertwentst, omdat ze in een Twentse krant publiceerde.[10] Een Sallandse dialectmuziekgroep die een nationale hit scoorde was het duo Höllenboer, maar deze hit (Busje komt zo) was Nederlandstalig. In 2011 werd echter een nieuwe band Bökkers bekend met een album dat geheel in Sallands gezongen is. In 2013 kwam de opvolger, "De Neuze", die een regionale hit werd. De band heeft ondertussen verscheidene albums uitgebracht en de band geniet grote bekendheid op voornamelijk het platteland van Overijssel. In Zwolle, juist de plaats waar het Sallands het snelst verdwijnt, is er een redelijk actieve dialectkring, die onder meer cursussen Zwols aan de volksuniversiteit geeft.

• De Gelijkenis van de Verloren Zoon in het Zwols
• Idem, in het Deventers